27, మే 2022, శుక్రవారం

శిశుపాలవధమ్ నాలుగవ సర్గ తెలుగు టీక, తాత్పర్యములు - ముగింపు (61 - 68)

౬౧.

త్వక్సారరంధ్రపరిపూరణలబ్ధగీతిః

అస్మిన్నసౌ మృదితపక్ష్మలరల్లకాంగః ।

కస్తూరికామృగవిమర్దసుగంధిరేతి

రాగీవ సక్తిమధికాం విషయేషు వాయుః ॥ 

అస్మిన్ = ఈ పర్వతమందు; త్వక్సారరంధ్రపరిపూరణలబ్ధగీతిః; త్వక్సార = మురళి యొక్క; రంధ్ర = చిల్లులను; పరిపూరణ = నింపుట చేత; లబ్ధగీతిః = పొందిన గానములు; మృదితపక్ష్మల = మర్దించిన ఱెప్పలుగలరల్లకాంగః = కంబల మృగముల; మరియు; కస్తూరికామృగవిమర్దసుగంధిః; కస్తూరికామృగ = పునుగుపిల్లి; విమర్ద = సంస్పర్శ గల; సుగంధిః = పరిమళము; అసౌ = ఈ విధముగా పరిణమించిన; రాగి ఇవ =  మోహమునొందినట్లు; విషయేషు = జనపదములలో; అధికాం సక్తిం = గొప్ప వ్యాప్తితో; ఏతి = వెడలుచున్నది.  


ఈ సానువుల జనపదములందు ఉన్మీలించిన కనులు గల కంబలమృగము; మఱియు పునుగుపిల్లి శరీరమును తాకుటచే అలదుకున్న సుగంధమును వహించిన గాలి మురళి యొక్క రంధ్రములను పూరించిన వాయువు గీతిరూపము వొందినట్లు సరాగముతో అధికముగా వీయుచున్నది. 

సర్వంకష -

వంశే త్వక్సార కర్మాస్త్వచిసార తృణధ్వజాః - ఇత్యమరః

రల్లకః కంబలమృగే కంబలే పరికీర్తితః - ఇతి వైజయంతీ

విషయః స్యాత్ ఇంద్రియార్థే దేశే జనపదే౽పి చ - ఇతి విశ్వః 

౬౨.

ప్రీత్యై యూనాం వ్యవహితతపనాం ప్రౌఢధ్వాంతం దినమిహ జలదాః ।

దోషామన్యం విదధతి సురతక్రీడాయాసశ్రమశమపటవః ॥


ఇహ = ఈ భూధరమునయూనాం = యువతీయువకుల; ప్రీత్యై = ప్రీతి కొరకు; వ్యవహిత తపనాః = తిరోహిత సూర్యకిరణములు గలవి; (అత ఏవ = ఇంకనూ) సురతక్రీడాయాసశ్రమశమపటవః ; సురతక్రీడా = ప్రణయక్రీడల వల్ల నొందిన; ఆయాస = క్లేశము; శ్రమ = బడలికలను; శమ = శాంతింపజేయుటకు; పటవః = సమర్థములైన; జలదాః = మబ్బులు;దినం = పగటినిప్రౌఢధ్వాంతం = గాఢాంధకారమయిన;   దోషామన్యం = రాత్రిని వలే; విదధతి = చేయుచున్నది; 

కమలాక్ష!

ఈ భూధరమున శృంగారాభిలాషులైన యువతీయువకుల ప్రీతికై వెనుకకు మరలిన సూర్యకిరణములు గలవి, ప్రణయక్రీడాయాసముల వల్ల కలిగిన బడలికను చల్లార్చుటకు సమర్థములైనవి అయిన మబ్బులు పగటిని గాఢాంధకారముగా, రాత్రిలా మార్చుచున్నవి.


సర్వంకష -

భ్రమరవిలసిత వృత్తము.  - 'మ్భౌ మ్లౌ గః స్యాత్ భ్రమరవిలసితమ్ - అని లక్షణము.

౬౩.

భగ్నో నివాసో౽యమిహాస్య పుష్పైః సదానతో యేన విషాణినా౽గః ।

తీవ్రాణి తేనోజ్ఝతి కోపితో౽సౌ సదానతోయేన విషాణి నాగః ॥ 

ఇహ = ఇక్కడ; అస్య = సర్పము యొక్క; నివాసః = ఆవాసము; సదా = ఎప్పుడూ; పుష్పైః = కుసుమముల (భారము) చేత; నతః = వంగిన; అయం అగః = ఈ తరువు; సదానతోయైః = మదోదకముల చేత; యేన విషాణినా = ఏ గజముచేత; భగ్నః = ధ్వంసమయినదో ; తేన = ఆ ఏనుగు చేత; కోపితః = కోపించిన; అసౌ నాగః = ఈ సర్పము; తీవ్రాణి విషాణి = తీవ్రమైన గరళమును; ఉజ్ఝతి = క్రక్కుచున్నది;   


ఈ రైవతకమందు ఏ వృక్షము సర్పము నకు ఆవాసమై, సదా కుసుమమముల భారము చేత వ్రంగి యున్నదో అట్టి వృక్షము - ఏనుగు మదజలస్రావము చేత ధ్వంసమయినది. అట్లు ధ్వంసమైన తమ ఆవాసములను గురించి కుపితమైన సర్పము తీవ్రమైన గరళమును క్రక్కుచు తన క్రోధమును వెలిబుచ్చుచున్నది. 

సర్వంకష

శత్రువుపై ప్రతీకారము సలుపుటకు అసమర్థమైన జీవి తన ఆవాసస్థానమునకే హాని కల్పించునని ఈ శ్లోకము యొక్క భావము. 

ఇతరములు

మరల ఈ శ్లోకము ద్విపాదయమకము.

న గచ్ఛతీతి అగః - పర్వతము. అగజానన పద్మార్కం అనే స్తోత్రంలో అగజః అంటే పర్వతరాజపుత్రి అయిన పార్వతి. 


ఇక్కడ మాఘుడు అగ శబ్దానికి ఉన్న రూఢ్యర్థాన్ని కాక అగః అంటే చెట్టు అన్న అర్థాన్ని ఉపయోగించటం విశేషం. 

౬౪.

ప్రాలేయశీతలమచలేశ్వరమీశ్వరో౽పి

సాంద్రేభచర్మవసనావరణో౽ధిశేతే ।

సర్వర్తునిర్వృతికరే నివసన్నుపైతి

న ద్వంద్వదుఃఖమిహ కిఞ్చిదకిఞ్చనో౽పి ॥


ఈశ్వరః అపి = ఆ శంకరుడు కూడా; (ఇంక ఇతరుల సంగతేల? యని భావము) సాంద్ర-ఇభ-చర్మ-వసన-ఆవరణః = దట్టమైన గజ చర్మ వస్త్రములను చుట్టుకొని; (దిగంబరుడైన పరమశివుడే గజచర్మములను ధరించుట యను సూచన); ప్రాలేయశీతలమచలేశ్వరం; ప్రాలేయ = మంచు చేత (ప్రలయాదాగతం ప్రాలేయం - ప్రలయము నుండి వచ్చినది  ప్రాలేయము. మంచు) శీతలం = చల్లనైన; అచలేశ్వరం = నగరాజు హిమాలయమును; అధిశేతే = నివాసముగా చేసికొనియున్నాడు; సర్వర్తునిర్వృతికరే; సర్వ ఋతు = అన్ని ఋతువులయందు; నిర్వృతికరే = సుఖమును గూర్చు; ఇహ = ఈ రైవతక అద్రియందు; నివసన్ =నివాసమున్న; అకిఞ్చనః అపి = ఏమియునూ లేని దరిద్రుడైనను; ద్వంద్వదుఃఖం = శీతోష్ణదుఃఖములను; కిఞ్చిత్ =కొంచమైననున ఉపైతి = పొందడు. 

ద్వారకేశా!

భగవంతుడైన ఈశ్వరుడున్నూ దళసరి యేనుగు చర్మమును తన ఒంటిపై చుట్టుకొని అతిశీతలమైన హిమాలయముపై నివాసమున్నాడు. అన్ని ఋతువులయందూ సుఖమునొసగుచూ ఈ రైవతకాద్రియందు నివసించు పేదవాడైనను శీతోష్ణదుఃఖములను కొంచమైననూ పొందడు.


సర్వంకష - ద్వంద్వయుగ్మహిమ ఉష్ణాది మిథునం కలహో రహః - ఇతి వైజయంతీ.

ఇక్కడ ఉపమానము = హిమవత్పర్వతము. ఉపమేయము - రైవతకాద్రి. ఉపమేయముకంటే ఉపమానం ఉన్నతమైనందున వ్యతిరేకాలంకారము.

ఇతరములు

ఈశ్వర శబ్దము సాభిప్రాయం. ఈశ్వరఃఈశ్వరుడంటే గొప్ప ఐశ్వర్యానికి సూచన. అట్టి ఈశ్వరుడు కూడా హిమాలయాల్లో కష్టపడ్డాడు. ఈ రైవతకంలో నిరుపేద కూడా వాతావరణప్రభావం వల్ల కష్టపడడు అని తాత్పర్యం.

౬౫.

నవనగవనలేఖాశ్యామమధ్యాభిరాభిః

స్ఫటికకటకభూభిర్నాటయత్యేష శైలః ।

అహిపరికరభాజో భాస్మనైరంగరాగైః

అధిగతధవలిమ్నః శూలపాణేరభిఖ్యామ్ ॥


ఏష శైలః = ఈ నగము; నవనగవనలేఖాశ్యామమధ్యాభిరాభిః ; నవ = నూత్నమైన; నగవనలేఖా = తరువనపంక్తులచేత; శ్యామమధ్యాభిః = నల్లని మధ్యభాగము (నడుము) యొక్క; ఆభిః = శోభలచేత; స్ఫటికకటకభూభిః = స్ఫటికంపు రాల ప్రదేశముతో; అహిపరికరభాజః = సర్పములే గాత్రబంధములుగా గలదై; భాస్మనైః = భస్మమయమైన; అంగరాగైః = మైపూతల చేత; అధిగతధవలిమ్నః = చేకూరిన శ్వేతవర్ణము గల; శూలపాణేః = త్రిశూలపాణియైన పరమేశ్వరుని; అభిఖ్యాం = సొబగును; నాటయతి = వ్యక్తీకరించుచున్నది; 

రుక్మిణీధవా!

ఈ నగము నూత్న తరుపంక్తులచేత నల్లని మధ్యభాగముతో శోభలీనుచూ, స్ఫటికంపురాల ప్రదేశముతో పన్నగభూషణమై, భస్మంపు మైపూతలచేత వెల్లనై, త్రిశూలపాణి పరమేశ్వరుని సొబగును నటించుచున్నది.


ఈ శ్లోకము తో రైవతక పర్వతవర్ణనము ముగిసినది.


సర్వంకష =

'భవేత్ పరికరో వ్రాతే పర్యంకపరివారయోః । ప్రగాఢే గాత్రికాబంధే వివేకారంభయోరపి॥" ఇతి విశ్వః

అభిఖ్యానామ శోభయోః - ఇత్యమరః

నిదర్శనాలంకారము. మాలినీ వృత్తము. 


౬౬.

దదద్భిరభితస్తటౌ వికచవారిజాంబూనదైః

వినోదితదినక్లమాః కృతరుచశ్చ జాంబూనదైః ।

నిషేవ్య మధుమాధవాః సరసమత్ర కాదంబరం

హరంతి రతయే రహః ప్రియతమాంగకాదంబరమ్ ॥


అత్ర = ఈ సానువులలోవికచవారిజాంబూనదైః; వికచ = వికసించిన; వారిజ = కమలముల; అంబూ = జలములను; అభితః తటౌ= ఇరుపక్కనున్న ఒడ్డులలో; దదద్భిః = కలిగిన నదైః = నదులయందు; వినోదితదినక్లమాః = పగటి యెండను డస్సి విహరించువారలు; అపి చ = మఱియు; జాంబూనదైః = పసిడియాభరణములతో; కృతరుచాః = అలంకరించుకున్నవారలు అయిన; మాధవాః = యాదవులుకాదంబరం = చెఱకు రసముతో చేసిన ; మధు = కల్లును; నిషేవ్య = గ్రోలి; సరసం = మత్తుతో; రతయే = సురతక్రీడయందు; రహః = రహస్యమునప్రియతమాంగకాదంబరమ్; ప్రియతమ అంగకాత్ = ప్రేయసుల గాత్రమునుండి; అంబరం = వస్త్రమును; హరంతి = అపహరించుచున్నారు. 


ఈ సానువులలో వికసించిన కమలముల సంస్పర్శ కలిగిన జలములు అటునిటు గల ఒడ్డులలో కలిగిన నదులయందు; పగటి యెండకు డస్సి, తమ స్త్రీలతో విహరించువారలు, పసిడి యాభరణములు తాల్చిన వారలు నగు యాదవులు, చెఱకురసమునుండి తీసిన సురను గ్రోలి మత్తులై, తమ రమణుల శరీరాంగమునుండి వసనములను అపహరించుచు సురతక్రీడానురక్తులై ఉన్నారు.


సర్వంకష -

రసో గంధే రసే స్వాదే ఇతి విశ్వః

కాదంబ కలహంసేక్ష్వోః ఇతి విశ్వః

పానసం ద్రాక్షమాధూకం ఖార్జురం తాలమైక్షవమ్ - అని నుడి.

మధు, కాదంబరి శబ్దములలో సామాన్యవిశేషపరమైన అర్థప్రతీతి వలన పునరుక్తిదోషమంటదు.

పృథ్వీ వృత్తము. - జసౌ జసలయా వసుగ్రహమతిశ్చ పృథ్వీ గురుః - ఇతి లక్షణాత్

౬౭.

దర్పణనిర్మలాసు పతితే ఘనతిమిరముషి

జ్యోతిషి రౌప్యభిత్తిషు పురః ప్రతిఫలతి ముహుః ।

వ్రీడమసమ్ముఖో౽పి రమణైరపహృతవసనాః

కాంచనకందరాసు తరుణీరిహ నయతి రవిః ॥


ఇహ = ఈశైలమునందు; రవిః = తపనుడు; దర్పణనిర్మలాసు = అద్దము వలే స్వచ్ఛమైనపురః = యెదుటనున్నరౌప్యభిత్తిషు = రజతమయమైన గోడలయందు; ఘనతిమిరముషి = సాంద్రమైన అంధకారమును హరించి; (తస్మిన్ = ఆ గోడలందు) జ్యోతిషి = తన తేజమును; కాంచనకందరాసు = సువర్ణము వలే భాసించు గుహలలో; ముహుః = మరలమరల; ప్రతిఫలతి = ప్రతిఫలించుచున్న యెడ; రమణైరపహృతవసనాః = ప్రియులచేత వస్త్రములు తొలగింపబడి; తరుణీః = ముదితలు; అసమ్ముఖో౽పి = అసమ్ముఖులు అయినను; వ్రీడం = సిగ్గును; (రవిః = తపనుడు;) నయతి = తెచ్చుచున్నాడు.


పర్వతమందు గుహలలో శృంగారక్రీడలకై పగటిపూట రమణీరమణులు  యేతెంచుచున్నారు.  అద్దమువలే స్వచ్ఛముగానున్న గుహల గోడలపై, తపనుని కాంతి యెదుట నున్న సానువులపై బడి వికిరణము చెంది ప్రతిఫలించుచున్నందువలన, ముదితల వస్త్రములను ప్రియులు తొలగించినను, వారలు (అద్ద్ములవంటి గోడలలో తమ రూపమును గాంచి) సిగ్గునందుచున్నారు. ఈ విధముగా తపనుడు ముదితలకు తన కాంతిచేత,ఆ యెడనున్న అంధకారమును అపహరించి లజ్జను చేకూర్చుచున్నాడు.


సర్వంకష -

మందాక్షం హ్రీః త్రపా వ్రీడా - ఇత్యమరః

అతిశయోక్తి అలంకారము;

వంశపత్రపతితం అను వృత్తము - దిఙ్ముని వంశపత్రపతితం మరభభనలగైః - ఇతి లక్షణాత్.


౬౮.

అనుకృతశిఖరౌఘశ్రీభిరభ్యాగతే౽సౌ

త్వయి సరభసమభ్యుత్తిష్ఠతీవాన్నిరుచ్చైః ।

ద్రుతమరుదుపనున్నైరున్నమద్భిః సహేలం

హలధరపరిధానశ్యామలైరంబువాహైః ॥


అసౌ ఉచ్చైః = ఆ సమున్నతమైన రైవతకపర్వతశ్రేష్ఠము; త్వయి అభ్యాగతే (సతి) = నీయందు అభ్యాగతుడను భావము వలన; అనుకృతశిఖరౌఘశ్రీభిః = అనుకూలత గల్గిన శిఖరసమూహముల శోభలతో; (శిఖరముల సమూహముల వృత్తాకారమున భ్రమించుట చేత); ద్రుతమరుతా = వేగముగా చలించు గాలుల చేత; ఉపనున్నైః = కదల్చబడిన; మరియు; సహేలం = విలాసముగా; ఉన్నమద్భిః = చరియలకు ఎంతో యెత్తున; హలధరపరిధానశ్యామలైః = బలరాముడు ధరించిన వస్త్రములవలే నల్లనివి యగు; అంబువాహైః = మేఘముల చేత; సరభసం = తత్తరపాటున; అభ్యుత్తష్ఠతి ఇవ = నీ సమక్షమున నుంచున్నట్లుగా; స్ఫురించుచున్నది.


జగన్నాథా! గొప్పదైన ఈ రైవతక పర్వతము నీవు అతిథిగా వచ్చుట చేత అనుకూలమైన శిఖరసమూహముల శోభలతో (శిఖరములన్నియూ నిన్ను చూచుటకునై వృత్తమున పరిభ్రమించినట్లు)ఝంఝామారుతములచేత కదలుచున్నవి, కొండచరియలకు ఎంతో యెత్తున ఉన్నవి, బలభద్రుని వస్త్రములవలే నల్లనివి అయిన మేఘములతో, నీ రాకకు తత్తరపాటుతో, నీకు అభిముఖమై నిలుచున్నట్లుగా స్ఫురించుచున్నది.


సర్వంకష -


అనుకృతశిఖరౌఘశ్రీభిః - అనుకూలత గల్గిన శిఖరసమూహముల శోభలతో;

భగవంతుని రాక చేత ఆ పర్వతము తన శిఖరములను ఆయనను చూచుటకు అనుకూలముగా ఏర్పరచుకున్న శోభలచేత (శ్రీల చేత)

శ్రీ శబ్దము - మంగళకరమును, శోభను, లక్ష్మీదేవిని కూడా సూచించును. ఇచ్చట లక్ష్మీదేవిని అన్న అర్థము నిదర్శనాలంకారము. పర్వతము భ్రమించుట అను అర్థాంతరప్రతీతి చేత భ్రాంతిమద అలంకారము వ్యంగ్యమగుచున్నది..


శిఖరములు తత్తరపాటున లేచి అభివాదము చేయుట - ఇచ్చట క్రియాస్వరూప ఉత్ప్రేక్ష. మేఘముల ఉన్నమన క్రియచేత నిదర్శనాలంకార అనుప్రాణితము కూడా. వెరసి ఉత్ప్రేక్ష, నిదర్శనముల సంకరము.

అక్షరముల ఆవృత్తి చేత వృత్త్యనుప్రాస.


మాలినీ వృత్తము- ననమయయుతేయం మాలినీ భోగిలోకైః అని లక్షణము. (న న మ య య అని గణములు)


ఇతర విశేషములుః మాఘకవి శ్రీపద లాంఛనుడు. అనగా ప్రతి సర్గ చివరి శ్లోకమున కవి "శ్రీ" శబ్దమును ప్రయోగించినాడు.

ఆశ్వాసము చివర మాలినీ వృత్తముతో ముగించుట ఒక సాంప్రదాయము.


(ఇది భారతి అన్వర్థాభిధానుండైన వాధూలసగోత్రీకుడు, రాజ్యలక్ష్మీనారాయణుల తనయుడు భవదీయుడు - మాఘకావ్యము నాలుగవ సర్గకు కూర్చిన 'విహార' నామక టీకాతాత్పర్యసహిత సంక్షిప్తవ్యాఖ్యానము సమాప్తము.)



26, మే 2022, గురువారం

శిశుపాలవధమ్ నాలుగవ సర్గ తెలుగు టీక, తాత్పర్యములు - (51 - 60)

౫౧.

సవధూకాః సుఖినో౽స్మిన్ననవరతమమందరాగతామరసదృశాః ।

నా సేవేంతే రసవన్న నవరతమమందరాగతామరసదృశాః ॥


అస్మిన్ = ఈ కొండదాపుల; అనవర-తమ-మందర-ఆగత-అమర-సదృశాః; అనవరతమ = శ్రేష్ఠతములైన; మందర-ఆగత = మందరపర్వతమునుండి యేతెంచిన; అమర సదృశాః= దేవతలవంటివారు; ఆమంద-రాగ-తామరస-దృశాః; అమంద = స్నిగ్ధ; రాగ= రక్తవర్ణ; తామరస దృశాః = కమలలోచనులు; సుఖినః = భోగులు; సవధూకాః = ప్రియురాండ్రతో కూడినవారై; (సవధూకాః - తేన సహ ఇతి తుల్యయోగే బహువ్రీహిః(వధువులతో కూడి - బహువ్రీహి సమాసము)); రసవత్ = కూరిమితో; నవరతం =నూత్నశృంగారములను; న సేవంతే = అవలంబింపరు; ఇతి న = అని చెప్పుటకు వీలు లేదు. (ప్రతిషేధము). (నూతన శృంగారములనాచరించుట సామాన్యవిషయమని భావము)


హరి!

ఈ నగమున శ్రేష్ఠతములైన, మందరపర్వతము నుండి ఏతెంచిన దేవతలవంటివారును, ఎఱ్ఱని కనులవారును, భోగులును, ప్రియురాండ్రతో కలిసి కూరిమితో శృంగారసల్లాపముల జేయుట అత్యంత సామాన్యవిషయము.


సర్వంకష - పంకేరుహం తామరసమ్ - ఇత్యమరః

రసవత్ - గుణే రాగే ద్రవే రసః ఇత్యమరః

ఉపమాలంకారము

ఆర్యాగీతి ఛందస్సు.


౫౨.

ఆచ్ఛాద్య పుష్పతటమేష మహాంతమంతరావర్తిభిః గృహకపోతశిరోధరాభైః ।

స్వాంగాని ధూమరుచిరాగురవీం దధానైః ధూపాయతీవ పటలైర్నవనీరదానామ్ ॥


ఏషః = ఈ భూధరము; మహాంతం = సమృద్ధమైన; పుష్పపటం = పుష్పములనే వసనములుగా; ఆచ్ఛాద్య = ధరించి; అన్తః = అందున; ఆవర్తిభిః = కలియదిరుగుచున్న; గృహకపోతశిరోధరాభైః; గృహకపోత = పెంపుడుపావురపు; శిరోధర = కంఠముయొక్క; ఆభైః = కాంతులచేత; అగురవీం = కాలాగురు; ధూమరుచిం = ధూళి యొక్క కాంతులను; దధానైః = తాల్చిన; నవనీరదానాం = వెలిమబ్బుల; పటలైః = సమూహములచేత; స్వ+అంగాని = శరీరభాగములను; ధూపాయతీవ = లేపనము చేయుదానివలె; ఉన్నది;


కమలనాభా!

ఈ అద్రి - అంతటనూ సుమములను ఉడుపులుగా ధరించి, ఇంకనూ తన శరీరాంగములయందు - పావురముల కంఠపు రంగును పోలు కాలాగురు ధూపములకాంతులను తాల్చిన వెలిమబ్బుల సమూహములను శరీరలేపనములుగా తాల్చినయట్లున్నది.


సర్వంకష -

పుష్పాణి ఏవ పటం - పుష్పపటం - రూపకసమాసము

పారావతే కపోతః స్యాత్ - ఇతి విశ్వః

కాలాగుర్వగురుః ఇతి అమరః

ధూమరుచిం దధానైః= నిదర్శనాలంకారము;

ఈ శ్లోకము ఉత్ప్రేక్ష నిదర్శన ఉపమ, నిదర్శనాలంకరముల సంకీర్ణము.

౫౩.

అన్యోన్యవ్యతికరచారుభిర్విచిత్రైః అత్రస్యన్నవమణిజన్మభిర్మయూఖైః ।

విస్మేరాన్ గగనసదఃకరోత్యముష్మిన్నాకాశే రచితమభిత్తిచిత్రకర్మ ॥


అముష్మిన్ = ఈ యగమందు; అన్యోన్యవ్యతికరచారుభిర్విచిత్రైః ; అన్యోన్య = పరస్పర; వ్యతికర = మిశ్రణమున; చారుభిః = సుందరమైన; మరియు, విచిత్రైః = విచిత్రమై; (భిన్నములైన వర్ణమిశ్రమముల వలన మనోహరమై, నానవర్ణయుతమై); అత్రస్యన్ =  భయవర్జితమై; (వా త్రాస ఇత్యాదినా వైకల్పికః శ్యన్ ప్రత్యయః); నవమణిజన్మభిర్మయూఖైః; నూత్నమణులచేత జనించిన కిరణములతో; ఆకాశే = అంబరమున; అభిత్తి = కుడ్యము లేకయే(నిరాధారముగా); రచితం = రచించిన; చిత్రకర్మ = చిత్రరచన; గగనసదః = ఖేచరులను; విస్మేరాన్ కరోతి = అబ్బురపరచుచున్నది.  

 

ఈ నగమునందు, పర్వతపు రాలనుండి ప్రసరించు వివిధమణుల కాంతులమిశ్రమము చేత యంబరమున - కుడ్యము లేకున్ననూ, కుడ్యముపై చిత్రించినట్టుల నానావర్ణవిరాజితమైన రంగులేర్పడియున్నవి. ఇట్టి ఈ విచిత్రచిత్రరచన ఖేచరులను విస్మయమొనర్చుచున్నది.


సర్వంకష -

త్రాసో భీమణిదోశయోః ఇతి విశ్వః;  

మణికిరణములచేత అంబరమున చిత్రరచన భ్రాంతి యను కారణము గోడలేకయే చిత్రించుట అను కార్యమును సంధానించుట చేత ఇది భ్రాంతిమద, విభవనాలంకారముల సంకరము.  (కారణము లేకనే కార్యమొనగూరుట విభావనాలంకారము)

ప్రహర్షిణీ వృత్తము.

౫౪.

సమీరశిశిరః శిరః సు వసతాం సతాం జవనికా నికామసుఖినామ్ ।

బిభర్తి జనయన్నయం ముదమపామపాయధవళా బలాహకతతీః ॥


సమీరశిశిరాః = గాలిచేత చల్లగానైనవి; శిరః సు = శిఖరములపై; వసతాం = నివసించు; నికామ సుఖినాం = గొప్ప సుఖమును యనుభవించు; సతాం = పుణ్యవతులకు; ముదం = ఆనందమును; జనయన్ = పుట్టించుచూ; అయం = ఈ అగము; అపాం = నీటి; అపాయ = కోల్పోవుటచేత; ధవళా = తెల్లనైనవై; బలాహకతతీః = మేఘపంక్తులు అను; జవనికా = తెరను; బిభర్తి = ధరించుచున్నది;


శీతలమలయమారుతముల చేత శిఖరములపై నివసించు భోగులకు ఆనందమును కల్పించుచూ ఈ నగము - నీటినంతయును వర్షించుటచేత తెల్లనైన మేఘపంక్తుల ముసుగును ధరించినది.


సర్వంకష -

పరిణామాలంకరము;

జలోద్ధతగతి - వృత్తము. 'రసైర్జసజసా జలోద్ధతగతిః' - జ - స - జ - స


౫౫.

మైత్ర్యాదిచిత్తపరికర్మవిదో విధాయ

క్లేశప్రహాణమిహ లబ్ధసబీజయోగాః ।

ఖ్యాతిం చ సత్వపురుషాన్యతయాధిగమ్య

వాంఛన్తి తామపి నమాధిభృతో నిరోద్ధుమ్ ॥


ఇహ = ఈ పర్వతమందు; సమాధిభృతః = సమాధిబద్ధులైన; మైత్ర్యాదిచిత్తపరికర్మవిదో= మైత్రి, కరుణ, ముదిత, ఉపేక్ష అను నాలుగు చిత్తవృత్తులను ధారణ చేసి; క్లేశప్రహాణం = సంకటముల నాశమును;(కృత్యచః ఇతి ణత్వమ్) విధాయ = అవలంబించిన;  లబ్ధసబీజయోగాః = శుద్ధసత్వయోగులు; సత్వపురుషాన్యతయాధిగమ్య = ప్రకృతిపురుషతత్వముల భిన్నత్వమును ఎఱింగి; ఖ్యాతిం చ = దాని వ్యాప్తిని కూడ; నిరోద్ధుం = అడ్డగించుటను; వాంఛన్తి = ఇచ్ఛగించువారలు; (ప్రకృతిపురుష భిన్నత్వమును అడ్డగించుటయే కాక స్వయంప్రకాశ తత్వమును అన్వేషించు వారలు) తాం అపి = అట్టి వారలను కూడా (గమనింపదగును)


ఈ పర్వతమందు, సమాధిబద్ధులై, మైత్ర్యాది చిత్తవృత్తులను ధారణ చేసి,సంకటనాశమును అవలంబించిన శుద్ధసత్వయోగులు, ప్రకృతిపురుషభిన్నత్వమును తెలిసికొని దాని వ్యాప్తిని అరికట్టి, ముక్తినిచ్ఛగించువారలైన మహర్షులను కూడా గమనింపవచ్చును. (ఈ పర్వతము కేవలము భోగభూమి కాదని, తపోభూమి కూడా అని తాత్పర్యము)


సర్వంకష

మైత్రి, కరుణ, ముదిత, ఉపేక్ష అను నాలుగు చిత్తవృత్తులు. పుణ్యాత్ములయందు మైత్రి, ఆర్తులయందు కరుణ, ఆనందముగా యున్నవారి పట్ల అనుమోదము (అనసూయ), పాపులయందు ఉపేక్ష - ఇవి చిత్తవృత్తులను నిరోధించుటకు ఉపకరణములు.

'అవిద్యాస్మితరాగద్వేషాభినివేశాః పంచ క్లేశాః' అవిద్య, అస్మిత, రాగ, ద్వేష, అభినివేశమని ఐదు క్లేశములు.

అనిత్యమైన వాటియందు నిత్యత్వాభిమానము అవిద్య. (దేహ ఇంద్రియాదులందు ఆత్మను వెతకు విభ్రమము అవిద్య)

అస్మిత = అహంకారము;

రాగము = ఇష్టవిషములపై తీవ్రమైన కాంక్ష;

ద్వేషము = అనభిమత విషయములందు రోషము;

అభినివేశము = చేయదగినది, చేయకూడనిది తెలిసియు ఆచరించుట;

తేహి పురుషం క్లిశ్యంతీతి క్లేశాః (ఇవి పురుషుని క్లిశ్యము చేయును గనుక క్లేశములనబడును)

'ప్రకృతిపురుషయోః వివేకాగ్రహణాత్ సంసారః। వివేకగ్రహణాన్ముక్తిః । ' అని సాంఖ్యము.


 ఇతరములు

యమ, నియమ, ఆసన,ప్రాణాయామ, ప్రత్యాహార, ధారణ, ధ్యాన, సమాధులని ఎనిమిది యోగ అంగములు. అష్టాంగయోగమని దీని పేరు.

౫౬.

మరకతమయమేదినీషు భానోస్తరువిటపాన్తరపాతినో మయూఖాః ।

అవనతశితికంఠకంఠలక్ష్మీమిహ దధతి స్ఫురితాణురేణుజాలాః ॥


ఇహ = ఈ నగములో; మరకతమయమేదినీషు = పచ్చలతో నిండిన భూములయందు; తరువిటప = తరువుల ఆకుల; (విటపః పల్లవే షిడ్గే విస్తారే స్తంభశాఖయోః - ఇతి విశ్వః) అంతః = మధ్యన; అపాతినః = పడునట్టి; స్ఫురిత = ప్రకాశించు; అనురేణుజాలాః = సూక్ష్మమైన ధూళికణములు;  భానోః మయూఖాః = రవికిరణములు; అవనతశితికంఠకంఠలక్ష్మీం; అవనత = క్రిందకు వ్రాలిన; శితికంఠ = మయూరముల; కంఠ = మెడలయొక్క; లక్ష్మీం = భాగ్యమును (శోభను); దధతి = పొందినవి.


శిఖిపింఛమౌళి!

ఈ నగమున పచ్చలతో నిండిన భూములు. ఆ భూములందు తరువులయొక్క పల్లవముల మాటున ప్రకాశించు ధూళికణములతో కూడిన రవికిరణములు; కొంచెముగా వ్రాలిన మయూరముల కంఠముల నీలి రంగు శోభను తాల్చినవి.


సర్వంకష

నిదర్శనాలంకారము

పుష్పితాగ్రా వృత్తము.

౫౭.

యా బిభర్తి కలవల్లకీగుణ స్వానమానమతికాలిమా౽లయా ।

నామ కాంతముపగీతయా తయా స్వానమా నమతి కా౽లిమాలయా ॥


ఈ శైలమందు; అతికాలిమా = చిక్కని శ్యామవర్ణము గల; అలయా = భ్రమించు; (న విద్యతే లయో లయనం క్వచిదవస్థానం యస్యాః సా; తయా; విరామము, నివాసము లేక ఎన్నడూ చలించునది/కూపెట్టునది, దానిచేత); కల = అవ్యక్తమధురమైన;  వల్లకీగుణ స్వానం = వీణాతంత్రీశబ్దముల నినదపు; మానం = కొలతను (పోలికను); బిభర్తి = పొందినది;(అయిన)  యా ఉపగీతయా = ఏ  గానముతో సమీపించినదో; (తత్పూర్వము అట్టి గానమును వినిపించక, మొదటిసారి సమీపించిన యని భావము. ఆదికర్మణి క్తః కర్తరి చ - తొలికర్మమందు క్త ప్రత్యయము. "గీతయా"); తయా = అట్టి;   అలిమాలయా =  భ్రమర సమూహము చేత;   స్వానమా నామ = సుఖాపేక్ష కలిగిన; (ఈశదృశ్ ఇత్యాదులలో ఖల్ ప్రత్యయము); కా = ఏ రమణి; కాంతం = ప్రియుని; అమానం = సిగ్గు త్యజించి; న నమతి = అంగీకరింపదు?


ఈ శైలమందు చిక్కని శ్యామవర్ణము గల్గి నిరంతరము భ్రమించుచు, కూపెట్టుచూ వీణావాదము వలే నినదించుచూ చెంతకు చేరిన భ్రమరసమూహముచేత కామాసక్తురాలైన ఏ స్త్రీ ప్రియుని యెదుట లజ్జను వీడి రతికై సిద్ధపడదు?


సర్వంకష

వీణాతంత్రీనాదముతో భ్రమరస్వనమును పోల్చుట - ఉపమాలంకారము.

రథోద్ధతా వృత్తము (రో నరావితి రథోద్ధతా లగౌ అని లక్షణము)


ఇతరములు - ద్విపాదయమకము. రెండవ, నాలుగవ పాదములు సదృశములు.

౫౮.

సాయం శశాంకకిరణాహతచంద్రకాన్త

నిష్యందనీరనికరేణ కృతాభిషేకాః ।

అర్కోపలోల్లసితవహ్నిభిరగ్నితప్తాః

తీవ్ర మహావ్రతమివాత్ర చరంతి వప్రాః ॥

 

వప్రాః = సానువులు; సాయం = సంధ్యాకాలమున; శశాంకకిరణాహతచంద్రకాన్తనిష్యందనీరనికరేణ కృతాభిషేకాః; శశాంక = కుందేటితాలుపు - చందమానయొక్క; కిరణ = కిరణములతో; ఆహత = కొట్టబడిన; చంద్రకాంత = చంద్రకాంతశిలాలనుండి; నిష్యంది = వెలువడిన; నీరనికరేణ = జలములతో కృతాభిషేకాః = తడిసినవి; మరియు; అర్కోపలోల్లసితవహ్నిభిరగ్నితప్తాః; అర్క = రవియొక్క; ఉపల = సూర్యకాంతవజ్రపు రాల; ఉల్లసిత = పెల్లుబికిన; వహ్నిభిః= నిప్పు చేత; అగ్నితప్తాః = కాల్చబడినవిగనూ అగుచూ; తీవ్ర మహావ్రతం = గొప్ప తపమును ఒనరించునవి వలే; అత్ర = అచ్చట; చరంతి - చరించుచున్నవి.

 

సూర్యకోటికిరణతేజా ! హరీ!

ఈ పర్వతమున సానువులు సాయం సంధ్యయందు చంద్రకాంతశిలలపైనుండి జాలువారు నీరములచేత తడుపబడుచూ, పగటిపూట సూర్యకాంతశిలలపై పెల్లుబికిన అగ్నిరేఖలచేత దగ్ధమగుచూ, గొప్ప తపస్సునాచరించుచున్నవి వలే చరించుచున్నవి.


సర్వంకష - ఉత్ప్రేక్ష. వప్రో౽స్తీ సానుమానయః ఇత్యమరః.


ఇతరములు - చంద్రకాంతశిలలపై ఇందుకాంతి తాకినప్పుడు ఆ శిలలపై నుండి నీరము జాలువారుననునది కవిసమయము. ఇది లౌకిక వాస్తవము కాదు. కావ్యప్రపంచపు భావన,

౫౯.

ఏతస్మిన్నధికపయః శ్రియం వహంత్యః సంక్షోభం పవనభువా జవేన నీతాః ।

వాల్మీకేరరహితరామలక్ష్మణానాం సా ధర్మ్య దధతి గిరాం మహాసారస్యః ॥


ఏతస్మిన్ = ఇచ్చట గల ఈ రైవతకాద్రిలో;

అధిక-పయః శ్రియం = జలసమృధ్ధి ని;  వహంత్యః = కలిగిన;

(అధి కపయః = పెక్కురు సుగ్రీవాది వానరులు; శ్రియం = గుణాధిక్యమును/లక్ష్మీస్వరూపిణి అయిన సీతను; వహంత్యః = వహించిన)

పవనభువా = గాలివలన జనించిన (పవనాత్ భవతీతి పవనభూః తేన పవనభువా); జవేన = వడిచే; సంక్షోభం = తీవ్ర చలనమును; నీతాః = తీసుకొని రాబడినవి అయిన;

(పవనభువా = హనుమంతుని; జవేన = వేగముచేత; సంక్షోభం = అతిశయమును; నీతాః = తీసుకురాబడినవి అయిన; హనుమంతుని వేగవర్ణనచేత ప్రాగల్భ్యమును పొందినవని సూచన)

మహాసారస్యః = గొప్ప సరస్సులు;

అరహిత రామః = ప్రియులతో కూడిన; లక్ష్మణానాం = ఆడు హంసల చేత;

లేదా

అరహిత రామః = ప్రియురాండ్రతో కూడిన; లక్ష్మణానాం = బెగ్గురుపక్షులచేత;

(అరహిత రామలక్ష్మణానాం = రామలక్ష్మణుల చేత కూడిన; )


వాల్మీకేః = వాల్మీకి యొక్క; గిరాం = వాక్కుల; సాధర్మ్యం = పోలికను; దధతి = ధరించినది.


ఈ పర్వతమందు గల గొప్ప జలసమృద్ధిని కలిగిన జలాశయములు ఝంఝామారుతముచేత ఏర్పడిన గొప్ప తరంగములతో కూడి ప్రియులతో కూడిన హంసలచేత వాల్మీకి వాక్కులతో సమానధర్మమును పొందినవి.

పక్షాంతరమున

ఈ పర్వతమందు గల గొప్ప జలాశయములు పెక్కురు సుగ్రీవాది వానరులు, లక్ష్మీస్వరూపిణి అయిన సీతాదేవిని, గుణవంతుడైన హనుమంతుడు, అతని వేగము చేత అతిశయించిన సౌందర్యము, రామలక్ష్మణులు వీరి ప్రస్తావనచేత చేత 

వాల్మీకి వాక్కులతో సమానధర్మమును పొందినవి.


సర్వంకష -

జవో జవిని వేగే స్యాత్ - ఇతి విశ్వః

హంసస్య యోశిద్వరటా సారసస్య తు లక్ష్మణా; ఇత్యమరః

లక్ష్మణౌషధి సారస్యోః ఇతి విశ్వః

ఉభయశ్లేష, ఉపమా అంగములతో సంకరము.


౬౦.

ఇహ ముహుర్ముదితైః కలభైః రవః ప్రతిదిశం క్రియతే కలభైరవః ।

స్ఫురతి చానువనం చమరీచయః కనకరత్నభువాం చ మరీచయః ॥


ఇహ = ఇక్కడ పర్వతముల లోయలందు; ముదితైః = స్వేచ్ఛావిహారములవలన సంప్రీతి చెందిన; కలభైః = గున్న యేనుగుల చేత; ప్రతిదిశం = ఎల్లెడలా; కలభైరవః = మధురమైన భీషణనాదము;ముహుః = మరల; రవః = ఘీంకారము; క్రియతే = చేయబడుచున్నది; అపి చ = మరియు; అనువనం = ప్రతివనమందు; చమరీచయః = చామరమృగముల గుంపు; స్ఫురతి = తోచుచున్నది;  కనకరత్నభువాం = రత్నమయమైన భూమియొక్క; మరీచయః చ = కాంతులున్నూ; స్ఫురతి = ద్యోతకమగుచున్నది.


పుండరీకాక్షా!

ఈ పర్వతలోయలందు స్వేచ్ఛగా విహరించు గున్నయేనుగుల గుంపుల ఎలుగెత్తిన లేనినాదములు, ఘీంకారములు ఎల్లెడలా వినవచ్చుచున్నవి.  వనములందు చమరీమృగములగుంపు, రత్నమయమైన భువి కాంతులున్నూ ద్యోతకమగుచున్నవి.


సర్వంకష - ప్రతిదిశం - దిశిదిశి - అవ్యయీభావసమాసము.

కలభం కరిశాబకః - ఇత్యమరః

ఉదాత్త, యమకముల సముచ్చయము.

25, మే 2022, బుధవారం

శిశుపాలవధమ్ నాలుగవ సర్గ తెలుగు టీక, తాత్పర్యములు - (41 - 50)

 ౪౧.

అనతి చిరోజ్ఝితస్య జలదేన చిరస్థితబహుబుద్బుదస్య పయసో౽నుకృతిమ్ ।

విరలవికీర్ణవజ్రశకలా సకలామిహ విదధాతి ధౌతకలధౌతమహీ ॥


ఇహ = ఈ రైవతకమున; విరలవికీర్ణవజ్రశకలాః; విరల = యెడముగా; వికీర్ణ = చిందరవందరైన; వజ్రశకలాః = వజ్రపు రాల చూర్ణము; ధౌతాః = శుభ్రమైనవి; కలధౌతమహీ = రజతభూమి; జలదేన = మబ్బులచేత; అనతి చిరోజ్ఝితస్య = తత్కాలమున విముక్తమైన (నిర్మలమైన)చిరస్థితబహుబుద్బుదస్య; చిరస్థిత = చిరకాలముండు; బహు = పెక్కు; బుద్బుదస్య = బిందువులయొక్క; పయసా = నీటి యొక్క; సకలాం = తీరును; అనుకృతిం = అనుకరించుచు; విదధాతి = శోభించుచున్నది.


ఈ పర్వతమందు యెడనెడ అల్లనల్లన వజ్రముల రజను వలే మెఱయు నేల - మబ్బుల నుండి ముక్తమై భూమిని జారు నిర్మలమైన అనేక జలబిందువులయొక్క తీరును అనుకరించుచూ శోభిల్లుచున్నది.


సర్వంకష

కలధౌతం రూప్య ఇతి హేమ్నోః - ఇతి విశ్వః

కురకీరుతా వృత్తము - "కురకీరుతా నజభజైర్జలయుక్" - అని లక్షణము.

౪౨.

వర్జయంత్యా జనైః సంగమేకాంతతస్తర్కయంత్యా సుఖం సంగమే కాంతతః ।

యోషయైవ స్మరాసన్నతాపాంగయా సేవ్యతే౽నేకయా సన్నతాపాంగయా ॥


ఏకాంతత = అనువైనవేళల (రహస్యవేళల); కాంతతః = ప్రియునితోసంగమే (సతి) = సాంగత్యమునందు; సుఖం = ప్రణయమును; తర్కయంత్యా = కల్పన చేసికొనుచూ; (అత ఏవ = ఇంకనూ) జనైః సంగం = ఇతర జనుల సహవాసమును; వర్జయంత్యా = నిరాకరించుచు; స్మర ఆసన్నతాప అంగయా = విరహతాపముతో జ్వరబాధనొందిన శరీరభాగములతో; సన్నత అపాంగయా = కాంక్షతో నిమీలించిన నేత్రముల చేతఅనేకయా యోషయా = పెక్కురు సుదతులచేత; (జాతౌ ఏకవచనమ్- జాతిని సూచించునప్పుడు ఏకవచనప్రయోగము); ఏషో౽ద్రిః సేవ్యతే = ఏ శైలము సేవింపబడుచున్నది.


అనువైన వేళలయందు ప్రియునితో సంగమమును ఇచ్ఛగించుచూ, ప్రణయమును మనమున భావించుకొనుచూ, ఇతర జనులతో కార్యకలాపములను నిరాకరించుచు, విరహతాపముతో జ్వరబాధనొందిన గాత్రముతో, కాంక్షతో నిమీలించిన నేత్రములతో నున్న పెక్కురు సుదతులచేత ఈ పర్వతము సేవింపబడుచున్నది. (ఈ శైలము ముదితలకు ఇచ్ఛావిహారక్రీడాప్రాంగణమని భావము)


సర్వంకష -

అంగగాత్రకంఠేభ్యశ్చేతి వక్తవ్యమ్ - వృత్తివార్తికమ్.

స్త్రీ యోషిదబలా యోషా నారీ సీమంతినీ వధూః - ఇత్యమరః.

స్రగ్విణీ వృత్తము - రైశ్చతుర్భిర్యుతా స్రగ్విణీ సమ్మతా - ఇతి లక్షణాత్.

౪౩.

సంకీర్ణకీచకవనస్ఖలితైకవాలవిచ్ఛేదకాతరధియశ్చలితుం చమర్యః ।

అస్మిన్ మృదుశ్వసనగర్భతదీయరంధ్రనిర్యత్స్వనశ్రుతిముఖాదివ నోత్సహంతే ॥


అస్మిన్ = ఈ పర్వతము కడసంకీర్ణకీచకవనస్ఖలితైకవాలివిచ్ఛేదకాతరధియః; సంకీర్ణ = నిండిన; కీచక వన = (తమలో మురళిని వహించిన) వెదురు తోపుల; స్ఖలిత = నివాస స్థానము మరచిన; ఏకవాల = ఒక రోమము; విచ్ఛేద = తెగుటచేత; కాతర = భీతి గల; ధియః = బుద్ధిచేత; చమర్యః = చమరీ మృగముమృదుశ్వసనగర్భతదీయరంధ్రనిర్యత్స్వనశ్రుతిముఖాదివ; మృదు శ్వసన గర్భ = మందమారుతమును తన యందు శ్వాసించుటచేత; తదీయ  రంధ్రనిర్యత్ = ఆ గాలి వెదురు బోదెలపై గల రంధ్రముల నుండి వెలువడుట చేత; స్వనశ్రుతి సుఖాత్ ఇవ = స్వనము చెవులకింపు అయినదన్నట్లు; చలితుం = అచ్చటి నుండి కదలుటకు; నోత్సహన్తే = ఇచ్ఛగించుట లేదు.


ఈ వనములందు వెదురుతోపులనేకము గలవు. చమరీమృగమొకటి ఆ వెదురుతోపులయందు ప్రవేశించి, కండూతి (దురద) బాపుకొనుటకై వెదురుతోపునకు మేనిని సంఘర్షించుటచేత కాబోలును, రోమము తెగి, ఆ భయము చేత ఈ తోపులయందే తిరుగాడుచున్నది. వెదురుతోపులయందు మందమారుతములు వీచుటచేత ఆ తోపుల నుండి వెలువడు సన్నని మధురమైన నాదమును విని, ఆ నాదము యొక్క మత్తు చేత (భయమును వీడి) ఆ ప్రదేశమునుండి వెడలుటకు ఉత్సాహము చూపకున్నది.  


సర్వంకష

'వేణవః కీచకాస్తే స్యుర్యే స్వనంత నీలోద్ధతాః' ఇత్యమరః

హేతుత్ప్రేక్ష.

విశేషము  - (చమర్యఃచమరీమృగములు అని బహువచనము. కానీ ఈ శ్లోకము చమరీంఋగమునొక్కదానిని లక్షించినట్లు తోచుచున్నది. సర్వంకష వ్యాఖ్యానములోనూ చమర్యః అనియే ఉన్నది. ఇది అర్థమవటం లేదు.

బహుశా ఇది "చమర్యాః" అయి ఉండవలె. అప్పుడు చమరి యొక్క అని షష్టీవిభక్తి పొసగుతుంది. )

కాళిదాసు కుమారసంభవంలో హిమాలయవర్ణనలో ఏనుగును వర్ణిస్తాడు.

కపోలకండూః కరిభి ర్వినేతుం విఘట్టితానాం సరళద్రుమాణామ్
యత్ర స్రుత క్షీరతయా ప్రసూతః సానూని గంధ స్సురభీకరోతి


హిమాలయాల్లో గజములు, చెక్కిళ్ల దురద తీర్చుకోవడానికి దేవదారువృక్షాలకి వాటిని గోకుతున్నాయి. అప్పుడు ఆ వృక్షాలనుండి కారే పాలు, ఏనుగుల మదజలముతో కలిసి హిమాలయపర్వతసానువులని సుగంధభరితం చేస్తోంది.

మాఘుని శ్లోకంలో చమరికిఆ ఏనుగు ప్రేరణా? యేమో!

౪౪

ముక్తం ముక్తాగౌరమిహ క్షీరమివాభ్రైః వాపీష్వంతర్లీన మహానీలదళాసు ।

శస్త్రీశ్యామైరంశుభిరాశు ద్రుతమంభశ్ఛాయామచ్ఛామృచ్ఛతి నీలీసలిలస్య ॥


ఇహ = ఈ పర్వత సానువులందు; అంతర్లీనమహానీలదళాసు; అంతర్లీన = నేల లోపలి భాగములందు; మహానీలదళాసు = ఇంద్రనీలఖండములు గల; వాపీషు = దిగుడుబావులందు; అభ్రైః ముక్తం = మేఘములచే విడువబడిన; ముక్తాగౌరం = ముత్యములవలే స్వచ్ఛమైన;మఱియు; క్షీరమివ = పాలవలె నిలచి యున్న; అంభః = జలములుశస్త్రీశ్యామైరంశుభిరాశుశస్త్రీ = బాకు (ఛురిక) వలె; శ్యామైః అంశుభిః = నల్లని కాంతుల చేత; ద్రుతం = వ్యాపితమై; నీలీసలిలస్య = నీలి అనబడు యొక ఔషధపత్రరసము యొక్క; అచ్ఛాం ఛాయాం = ఆవరించిన కాంతిని; మృచ్ఛతి = అనుసరించినది;  


ఈ పర్వత సానువులలో గల దిగుడుబావుల యంతర్భాగములలో ఇంద్రనీలఖండములు ఆవరించి యుండుట చేత ఆ కూపములలో - మేఘముల నుండి విముక్తమైన స్వచ్ఛమైన, పాలవంటి నీరు, ఛురికతో ఛేదించినట్లు నీలి (నీలి యనబడు ఒక ఔషధపత్రపు రసము యొక్క ప్రకాశమును) వర్ణ కాంతిని పొందినది. 


సర్వంకష

'సింహలస్యాకారోద్భూతా మహానీలస్తు మే మతాః' ఇతి భగవానగస్త్యః 

'స్యాత్ శస్త్రీ చాసిపుత్రీ చ ఛురికా చాసిధేనుకా' ఇత్యమరః

'నీలీ కాలా క్లీతకికా' ఇత్యమరః

నిదర్శనాలంకారము;

బావుల లోపలిభాగములందు ముక్తాగొరము, క్షీరము వలె, శస్త్రశ్యామమైన, అని నిర్దేశించుట చేత పదార్థహేతుకమైన కావ్యలింగాలంకారము.

ఛురిక వలె అనుట తద్గుణాలంకారము.

పై అలంకారముల సంకరము;

క్షీరము వంటి నీరు అనుట చేత ఇంద్రనీలమణుల సౌష్ఠవము సూచితము.

'క్షీరమధ్యే క్షిపేన్నీరం క్షీరం చేన్నీలతాం వ్రజేత్। ఇంద్రనీలమితి ఖ్యాతమ్' అని లక్షణము.

నీలీరస ఉపమానము చేత ఆ ఔషధి వర్ణము సూచితము.

'నీలీరసనిభాః కేచిచ్ఛంభుకంఠనిభాః పరే' అని రత్నశాస్త్రములో పదకొండు వర్ణములు ప్రస్తావింపబడినవి.

మత్తమయూర వృత్తము – వేదే రంధ్రే మ్తౌ యసగా మత్తమయూరమ్ ఇతి లక్షణాత్.

౪౫.

యా న యయౌ ప్రియమన్యవధూభ్యః సారతరాగమనా యతమానమ్ ।

తేన సహేహ బిభర్తి రహః స్త్రీ సా రతరాగమనాయతమానమ్ ॥


ఇహ = ఈ అద్రియందు; అన్యవధూభ్యః = ఇతరస్త్రీలచేత; సారతరాగమనా = శ్రేష్ఠమైన సంగమము గల;(మానవతి అయిన) యా స్త్రీ = ఏ యువతియతమానం = (శృంగారమునందు లజ్జను తొలగించుటకు) ప్రయత్నము సేయు; ప్రియం = మగని; న యయౌ = సమీపించదో,   సా = అట్టి స్త్రీ; రహః = రహస్యమున; తేన సహ = తన పురుషునితోఅనాయతమానం = స్వల్పమైన అభిమానమును; (వహించియు); రతరాగం = శృంగారాభిలాషయును; బిభర్తి = తాల్చుచున్నది.


ఈ శైలమందు మానవతి, బహులజ్జావతి అయిన స్త్రీ, మగని ప్రయత్నమునకు కూడా లొంగక యుండెనో, అట్టి స్త్రీ కూడను, తన పురుషునికై, అభిమానమును వర్జించి, శృంగారాభిలాష వహించినది. (ఈ పర్వతసానువులు, పరిసరములు శృంగారోద్దీపకములని భావము) 


సర్వంకష

యతీ ప్రయత్నే - శానచ్.

దోధక వృత్తము. (దోధక వృత్తమిదం భభభా మా - ఇతి లక్షణాత్)

౪౬.

భిన్నేషు రత్నకిరణైః కిరణేష్విహేందోరుచ్చావచైరుపగతేషు సహస్రసంఖ్యామ్

దోషాపి నూనమహిమాంశురసౌ కిలేతి వ్యాకోశకోకనదతాం దధతే నలిన్యాః ॥


ఇహ = ఈ రైవతకాద్రియందు; ఇందోః కిరణేషు = చంద్రకిరణముల యందు; సహస్రసంఖ్యాం ఉపగతేషు = వేలసంఖ్యను పొందిన; ఉచ్చావచైః = అనేకవిధములైన; రత్నకిరణైః భిన్నేషు = విభిన్నములైన రత్నకిరణములందునలిన్యాః = తామరలు; అసౌ = ఆ ప్రకాశము; అహిమాంశుః = మింటివేలుపుది; కిల ఇతి = కదా అనుకొని; (సహస్రకిరణములవలే భిన్నములగుటచేత కారణమున సూర్యుడని సంభావించి); దోషాపి = రాత్రి అయిననూ; వ్యాకోశకోకనదతాం = వికసించిన చెంగలువల భావమునుదధతే = స్వీకరించినవి;(అని) నూనం = నిశ్చయమగుచున్నది;  


ఈ రైవతకాద్రియందు వేలసంఖ్యలో రత్నములపై బడి వికిరణము చెందిన చంద్రకిరణములయందు తామరలు - ఈ వెలుగు మింటివేలుపైన దివాకరుని కిరణములు కాబోలునని రాత్రిసమయమున కూడా వికసించిన చెంగలువల స్వభావమును స్వీకరించినవిగా నిశ్చయమగుచున్నది.


సర్వంకష

వ్యాకోశవ్యాకోచ అని పాఠాంతరము.

ఉచ్చావచం నైకభేదమ్ - ఇత్యమరః

నలం పద్మే నలం తృణం - ఇతి శాశ్వతః (శాశ్వతనిఘంటువు)

వార్తాసంభావ్యయో కిల ఇత్యమరః

దివాహ్నీత్యథ దోషా చ నక్తం చ రజనీ - ఇత్యమరః

అథ రక్తసరోరుహం రక్తోత్పలం కోకనదం - ఇత్యమరః

వ్యాకోచ వికచస్ఫుటః – ఇత్యమరః

తామరలుచెంగలువలవలే ప్రవర్తించుట అతిశయో౽క్తి

ఇందుకిరణములు భానుకిరణముల వలే పరివర్తించుట – భ్రాంతిమదము.

(అతిశయో౽క్తి భ్రాంతిమదమును వ్యంజించుట అలంకారధ్వని)

౪౭.

అపశంకమంకపరివర్తనోచితాశ్చలితాః పురః పతిముపైతుమాత్మజాః |

అనురోదతీవ కరుణేన పత్రిణాం విరుతేన వత్సలతయైష నిమ్నగాః ||


అపశంకం = జంకులేక; అంకపరివర్తనోచితాః = ఒడిని తిరుగాడెడు; ఆత్మజాః = బిడ్డలు; పురః = ఇప్పుడు; పతిముపైతుం = మగని చేరుటకునై; చలితాః = వెడలినవి (కాగా); కరుణేన = దుఃఖముతో; అనురోదతీ ఇవ = శోకించుచున్నట్టుగా; పత్రిణాం = పక్షుల; విరుతేన = కూజితములతో; ఏష నిమ్నగాః = ఈ శిఖరములు; వత్సలతః = వాత్సల్యముతో (స్థితాః = ఉన్నవి);


ఆపన్నప్రసన్నా! శ్రీధరా!

తన ఒళ్ళో ఆడుకునే చిన్ని పిల్లలైన నదీనదాలు పెరిగి పెద్దవై, మగడయిన సముద్రుని దగ్గరకు వెళ్ళిపోతుంటే, వాటిని చూచి అక్కడి పక్షులు కరుణతో దుఃఖిస్తున్నాయి. అలా దుఃఖిస్తున్న పక్షులను వాత్సల్యంతో రైవతక పర్వత శిఖరాలు చూస్తున్నవి.


సర్వంకష - శ్రీమాన్ స్నిగ్ధస్తు వత్సలః ఇత్యమరః.

ఉత్ప్రేక్ష.


ఇతరములు - మాఘుని శ్లోకానికి తెనుగు వ్యాఖ్యానకారుని పద్యానువాదం.


కం ||

ఒడి నడయాడెడు బిడ్డలు

అడుగులిడి మగడు కడలిని యందగ బోవన్,

వడిపడి విహగము లో యని

సడులిడినట్టుగ నరిమిలి శైలములుండెన్.

౪౮.

మధుకరవిటపానమితాస్తరుపంక్తీర్బిభ్రతో౽స్య విటపానమితాః ।

పరిపాకపిశంగలతారజసా రోధశ్చకాస్తి కపిశం గలతా ॥


విటపాన్ అమితాః = అనేక శాఖలతో విస్తరించిన; తరుపంక్తీః = పాదపముల వరుసలు; బిభ్రతః = కలిగిన; అస్య = ఈ శైలము యొక్క; రోధః = ఈ తటము; మధుకర-విట-పానమితాః = తేంట్లు అనెడు విటుల ద్వారా పానము చేయబడి; గలతా = జారుచున్నపరిపాక-పిశంగలతారజసా; పరిపాక = ఫలించుటచేత; పిశంగలతారజసా = పచ్చబారిన తీవెల (లో గల పుష్పముల) పుప్పొడి చేత; కపిశం = పింగళవర్ణమును; చకాస్తి = వెలువరించుచున్నది.


అనేకశాఖలతో విస్తరించిన పాదపముల వరుసలు కలిగిన ఈ శైలము యొక్క కనిపించు భాగము, తేంట్లు అన్న విటులతో పానము చేయబడినదై, పక్వము చెందిన తీవెల యొక్క కుసుమముల పుప్పొడి నేల జారగా, పసుపు రంగును పులుముకొనినట్లు ప్రకాశించుచున్నది.


సర్వంకష -

విస్తారో విటపో౽స్త్రియామ్ ఇత్యమరః

ఇది ఆర్యాగీతి. మాత్రావృత్తి, ఇష్టగణములతో కూర్చవచ్చును.  'అర్ధే వసుగణ ఆర్యాగీతిః' అని పింగళనాగుడు.

౪౯.

ప్రాగ్భాగతః పతదిహేదముపత్యకాసు శృంగారితాయతమహేభకరాభమంభః ।

సంలక్ష్యతే వివిధరత్నకరానువిద్ధమూర్ధ్వప్రసారితసురాధిపచాపచారు ॥


ఇహ = ఈ నగముయందు ; ప్రాగ్భాగతః = శిఖరములపై నుండి; ఉపత్యకాసు = లోయలలో; పతత్ = పడిన; శృంగారిత = అలంకరింపబడిన; ఆయత = పొడవైన;మహా ఇభ = పట్టపుటేనుగు; కర = తొండముల; ఆభ = కాంతివంటి కాంతిచేత; వివిధరత్నకరానువిద్ధం = పలురత్నముల కాంతులచేత సోయగములందిన; ఇదం అంభః = ఈ జలములు; ఊర్ధ్వప్రసారిత సురాధిప చాపచారు = పైకి ప్రసరించిన హరివిల్లును; సంలక్ష్యతే = లక్ష్యముగా చేసికొనుచున్నది. 


ఓ హరి!

వివిధరత్నముల రాల చేత నిండిన ఈ నగమునందు ఉన్నతశిఖరముల నుండి లోయలపై ప్రసరింపబడిన కాంతి - (సిందూరముచేత)అలంకరింపబడిన పట్టపుటేనుగు తొండముల నుండి ప్రసరించిన కాంతి వలే, వివిధరత్నకాంతుల చేత సోయగములీనుచు దిగువన ప్రవహించు నీరములను కాంతిమయము చేయుచున్నది. ఇట్లు ఈ నీటి కాంతి ఆకాశమున ప్రతిఫలించి హరివిల్లును చేరికొనుచున్నది.


ఉపత్యకాద్రేరాసన్నా ఇత్యమరః

శృంగారే సురతే నాట్యే రసే దిగ్గజమండనే ఇతి విశ్వః

క్రిందనున్న నదీజలముల కాంతి పైకి ప్రసరించి ఇంద్రధనువును లక్షించుట - అతిశయోక్తి అలంకారము. అభూత ఉపమ అని కొందరందురు.

౫౦.

దధతి చ వికసద్విచిత్రకల్పద్రుమకుసుమైరభిగుంఫితానివైతాః ।

క్షణమలఘువిలంబిపిచ్ఛదామ్నః శిఖరిశిఖాః శిఖిశేఖరానుముష్య ॥


(కిం) చ = ఇంకనూ;అముష్య = ఈ అద్రియొక్క; ఏతాః శిఖరి శిఖాః = ఈ పర్వతపు శిఖరాగ్రభాగములువికసద్విచిత్రకల్పద్రుమకుసుమైరభిగుంఫితాన్; వికసత్ = వికసించిన; విచిత్రకల్పద్రుమకుసుమైః = నానావర్ణయుతమైన కల్పతరువుల కుసుమములచేత; అభిగుంఫితాన్ = సంధానముచేయబడిన; అలఘువిలంబిపిచ్ఛదామ్నః; అలఘు = పొడవుగ; విలంబి = వ్రేలాడు; పిచ్ఛదామ్నః = నెమలిపింఛపు మాలల యొక్క; శిఖిశేఖరాన్ = నెమళ్ళను; క్షణం = లిప్తపాటు; దధతి  ఇవ = ధరించు వలే; (యున్నది)


ఇంకనూ,ఈ శైలము యొక్క పర్వతశిఖరముల కొసలు, నానావర్ణయుతమై వికసించిన కల్పతరువుల సుమములచేత సంధానించిన మరియు, పొడవుగా వ్రేలాడు నెమలిపింఛముల మాలల నెమళ్ళను ధరించునట్లు లిప్తపాటున యగుపించుచున్నది.


సర్వంకష

శృంగాణి ఏవ శిఖాః కేశపాశ్యాః, శిఖా చూడా కేశపాశ్యాః ఇత్యమరః

శిఖావలః శిఖీ కేకీ; శిఖాస్వాపీడశేఖరాః ఇత్యమరః

రూపకోత్ప్రేక్షల సంకరము.

పుష్పితాగ్రా వృత్తము.