ఇంద్రధనుస్సు

ఇప్పటికి సరిగ్గా ఒక తరం క్రిందటి ప్రజానీకానికి ఆకాశవాణి తమ జీవితంలో ఒక భాగం. ఆకాశవాణి తో అణుమాత్రం పరిచయం ఉన్న వారికి ఎవరికైనా ఈ క్రింది పద్యం తెలిసి తీరుతుంది. కేయూరాణి న భూషయన్తి పురుషం హారా న చంద్రోజ్జ్వలా న స్నానం న విలేపనం న కుసుమం నాऽలంకృతా మూర్ధజాః | వాణ్యేకా సమలంకరోతి పురుషం యా సంస్కృతా ధార్యతే క్షీయన్తేऽఖిలభూషణాని సతతం వాగ్భూషణం భూషణమ్ || మనిషికి భుజకీర్తులు, చంద్రు నిలా ఉజ్జ్వలంగా మెరిసే ముత్యాలహారాలు, స్నానం, గంధలేపనాలు, పువ్వులు, శిరోజాऽలంకరణలూ శోభనివ్వవు. శాస్త్ర సంస్కారము కలిగిన వాక్కు ఒక్కటే అతడికి శోభ చేకూరుస్తుంది. అన్ని భూషణాలు నశిస్తాయి కానీ వాగ్భూషణం మాత్రమే నిజమైన భూషణంగా నిలిచి ఉంటుంది. బాల్యంలో ఒక వ్యక్తి చుట్టూ ఉన్న సంఘటనలు, చిన్న చిన్న అంశాలు ఎంత చిన్నవైనా జీవితంలో గొప్ప ప్రభావం చూపిస్తాయి. ఏ ఉత్తమ సంస్కారానికైనా ఎక్కడో ఒక చోట చిన్న బీజం ఉండక తప్పదు. చాలామంది జీవితాలలో ఈ పద్యం అలాంటి ఉత్తమ సంస్కారబీజం అయి ఉంటుంది. వారి సంస్కారానికి కారణం ఈ బీజం అని మరిచిపోయి కూడా ఉండవచ్చు గాక. పుట్టపర్తి నారాయణాచార్యులు గారు వాల్మీకి రామాయణం గురించి వ్రా...

రస్యతే, ఆస్వాద్యతే అనేనైవ రసః రససిద్ధాంతం సంస్కృత లాక్షణిక సిద్ధాంతాలలో ముఖ్యమైనది. రసం అంటే కావ్యం వలన జనించే ఒక లోకోత్తరమైన అనుభూతి. కావ్యానికి సంబంధించి రసం తాలూకు స్థితి ఎక్కడ నిరూపితమై ఉంటుంది అన్న విషయానికై ఉద్భటుడు అనే లాక్షణికుడు ఒక ప్రతిపాదన చేశాడు. - "వాచి వస్తున్యపి రసస్థితిః" రచనాసంవిధానం లోనూ, వస్తువు అంటే - ఇతివృత్తంలోనూ రసస్థితి ఉంటుంది. ఇతివృత్తం అంటే - పాత్ర  చిత్రణ, సన్నివేశకల్పనల సమాహారం. దృశ్యనాటకాలకు సంబంధించిన సంవిధానాలలో - స్థూలంగా ముఖ్యమైన రెండు ధోరణులు కనిపిస్తాయి. మొదటిది భాస, శూద్రకాదులకు సంబంధించిన వస్తునిర్వహణ ద్వారా రసస్ఫూర్తి కలిగించే ధోరణి, రెండవది రచనా శైలి, శిల్ప చాతుర్యాదుల ద్వారా రసనిష్పందం కలిగించగల భవభూతి కాళిదాసాదుల ధోరణి. అభినేయమైన కృతులు భాసకవివైతే నాటకీయమైన కావ్యాలు భవభూతికాళిదాసాదులవి. మొదటిది నాట్యకళ, రెండవది కావ్యకళ. ఈ ధోరణులలో భాసమహాకవి మార్గానికి చెందిన మరొక కవి దిజ్ఞాగుడు లేదా ధీరనాగుడు. ఈ కవి రచించిన అపూర్వమైన నాటకం పేరు కుందమాల. కుందమాల అంటే మల్లెపూదండ అని అర్థం. ********************** అభినవరచిత...

రజోజుషి జన్మని సత్త్వవృత్తయే స్థితౌ ప్రజానాం ప్రలయే తమఃస్పృశే | అజాయ సర్గస్థితినాశహేతవే త్రయీమయాయ త్రిగుణాత్మనే నమః || రజోజుషి జన్మని = సృష్టి జరిగే సమయంలో రజోగుణం వహించి స్థితౌ సత్త్వవృత్తయే = స్థితి (రక్షణ) సమయంలో సత్వవృత్తిని కూడి ప్రజానాం ప్రలయే తమఃస్పృశే = లయ సమయంలో తమస్సును చేబట్టిన అజాయ = జన్మరహితుడైన వానికి (న జన్మః యస్యాస్తీతి అజః = జన్మము లేని వాడు అజుడు) సర్గస్థితినాశహేతవే = పుట్టుక, రక్షణ, నాశములకు హేతువైన వానికి త్రయీమయాయ = త్రిమూర్తి స్వరూపునకు త్రిగుణాత్మనే = త్రిగుణాత్మునకు నమః = వందనము. భట్టబాణకవి కాదంబరి కావ్యారంభంలో మంగళాచరణం ప్రథమ శ్లోకం ఇది. సాధారణంగా దృశ్యకావ్యాలలో మంగళాచరణశ్లోకంలో అంతర్లీనంగా కథను సూచించడం ఒక సాంప్రదాయం. కాదంబరి ప్రధానంగా గద్యకావ్యం. ఈ మంగళాచరణశ్లోకంలో కాదంబరి కథను సూచించినట్లుగా వ్యాఖ్యాతలు వ్రాయలేదు. అయితే కాదంబరి కావ్యకథలో మూడు జన్మల వృత్తాంతం, మూలసూత్రమైన ప్రేమైకస్వరూపాన్ని కవి పైని శ్లోకంలో నిక్షేపించాడా అని ఎదో మూల అనుమానం కలుగుతుంది. కాదంబరి కథను తూగుటుయ్యాల మీద అర్థనిమీలిత నేత్రాలతో విని "కాదంబరీః కాదమ్బరి" అ...

అస్త్యుత్తరస్యాం దిశి దేవతాత్మా హిమాలయో నామ నగాధిరాజః | పూర్వాపరౌ వారినిధీ విగాహ్య స్థిత పృథివ్యా ఇవ మానదండః || ఉత్తరదిశలో హిమాలయం అనే కొండలఱేడు దేవతలకు ఆత్మ వలే ఉన్నాడు. ఇటు తూరుపు సముద్రం మొదలుకుని అటు పడమటి సముద్రం వరకున్నూ ఆ హిమాలయం చొచ్చుకుని నేలకు కొలమానం (స్కేలు) లా ఉన్నాడు. - ఆగండాగండి. ఈ వారం ప్రస్తుతాంశం కుమారసంభవం కాదు. శ్రవణసుభగత్వం అనే అంశం పై కాసిన్ని సరదా కబుర్లు ఈ వారం. మనలో ఒక చిన్న బలహీనత ఉంది. మనకు నచ్చిన కవి ఎవరైనా ఉంటే ఆయన ద్వారానే మనం ప్రపంచాన్ని చూడాలనుకుంటాం. ఆ కవికి తెలిసిన ప్రపంచాన్నే మనం మనదిగా చేసుకోవాలని తపన పడతాం. అతనికి తెలియని లేదా, ఆ కవి దృక్కోణానికి బాహ్యంగా ఉన్న అంశం ఎంత ఉదాత్తమైనా, ఆ అంశంలో లవలేశమైన అధ్యయనాంశం తొంగిచూసినా మనం గ్రహించటానికి విముఖులవుతాం. సంస్కృతంలో అలా ’మనవాడు’ అని అనేకులు భావించిన కవి కాళిదాసు. సంస్కృతమంటేనే కాళిదాసని రూఢి అభిప్రాయాలు అనేకులకు. అటువంటి కాళిదాసు తాలూకు పై శ్లోకాన్ని క్షేమేంద్రుడు శ్రవణకటుత్వానికి ఉదాహరణగా చూపాడు. క్షేమేంద్రుడి ఉక్తి ఇది. సూత్రస్యేవాత్ర తీక్ష్ణాగ్రం శ్లోకస్య లఘునా ముఖమ్ | కర్ణం విశతి ని...

కొన్ని శ్లోకాలకు శ్లోకం తాలూకు ఉదాత్తత వల్లనే కాక, మరికొన్ని అన్య కారణాల వల్ల కూడా విశేష ప్రాచుర్యం కలుగుతూ ఉంటుంది. అలాంటిది ఒకశ్లోకం మృచ్ఛకటికం లో ఉన్నది. లిమ్పతీవ తమోऽఙ్గాని వర్షతీऽవ అఞ్జనం నభః | అసత్పురుషసేవేవ దృష్టిర్విఫలతాం గతా || తమః = చీకటి అఙ్గాని = శరీరములను లిమ్పతీవ = పూయుచున్నట్లుగా (ఉంది) నభః = ఆకాశము అఞ్జనం = కాటుకను వర్షతి ఇవ = కురుస్తున్నట్లుగా (ఉంది) అసత్పురుష సేవా ఇవ = దుర్జనునికి చేసే ఉపకారంలాగా దృష్టిః = చూపు విఫలతాం గతా = విఫలత్వాన్ని పొందుతున్నది. దుష్టుడైన రాజు గారి బామ్మర్ది శకారుడనే వాడు తన మిత్రుడు విటుడితో కలిసి వసంతసేన వెనుక బడి వేధిస్తూ ఉన్నాడు. చీకట్లు ముసురుకున్నాయి. ఆమె ఎక్కడో మాయమయింది. ఈ విటుడికి శకారుడంటే ఇష్టం లేదు, కానీ బలవంతం మీద శకారుడికి తోడుగా వచ్చాడు. పై శ్లోకం విటుడు చెప్పింది. అందుకనే "అసత్పురుషసేవేన" అన్న ప్రయోగం. ఈ ఎత్తిపొడుపును గ్రహించేంత తెలివితేటలు శకారుడికి లేవు. వాడి ధ్యాస వేరే. ఇది నాటకసందర్భం. ఆంగ్లేయులు మన సాహిత్యం మీద పడ్డాక మన సాహిత్యానుశీలనపద్ధతులు మారినై. కవి వ్రాసిన దానికన్నా, ఆ సందర్భంలో చమత్కారం...

ఈ వారం సంస్కృతం గురించి ఏం వ్రాయాలో సరిగ్గా తోచక పెనుగులాడుతూ ఇంటికి నడిచి వస్తున్నాను. తోడుగా వెనుకలే నాతో బాటు నడిచి వస్తున్నాడాయన. ఇంకెవరు? చందమామ. ఆయనపైని ఒక శ్లోకం, నెలవంక నింగిని పొడిచిన ఓ నిశి రాత్రి ఏం జరిగిందో ఆ ముచ్చట. అసౌ హి దత్వా తిమిరావకాశమస్తంవ్రజత్యున్నతకోటిరిందుః | జలావగాఢస్య వనద్విపస్య తీక్ష్ణం విషాణాగ్రమివావశిష్టమ్ || జలావగాఢస్య = నీటిలో మునిగిన వనద్విపస్య = అడవియేనుగుయొక్క తీక్ష్ణం = వాడి అయిన విషాణాగ్రం అవశిష్టమ్ ఇవ = కొమ్ము చివర వలే తిమిరావకాశం= చీకటికి అవకాశం దత్వా = ఇచ్చి అసౌ ఇందుః = ఈ చందమామ ఉన్నతకోటిః = పొడవైన కొసకలిగినవాడై అస్తం వ్రజతి = అస్తమిస్తున్నాడు. ఓ బహుళాష్టమి నాడు. కారుచీకట్లు వ్యాపించడానికి అవకాశం ఇస్తున్న నెలవంక నీటిలో పూర్తిగా మునిగిన ఏనుగు తాలూకు కొమ్ము పైకి తేలితే ఎలా ఉందో అలా ఉంది! ************************************** సరిగ్గా అదే రోజు రాత్రి ఒకానొక ఇంట ఒక దొంగ కన్నం వేయదల్చుకున్నాడు. అతడిలా అనుకుంటున్నాడు. కృత్వా శరీరపరిణాహసుఖప్రవేశం శిక్షాబలేన చ బలేన చ కర్మమార్గమ్ | గచ్ఛామి భూమి పరిసర్పణ ఘృష్టపార్శ్వో నిర్మ...