చిత్రభారతీ పంచకము - 5

స్వరములకు రాణి, వాణికి శంఖబంధపు నుతి.

శంఖ బంధము

కం||
ఖరకరచర సితనారీ!
స్ఫురతాధరసుమపరాగశోణా భూరీ!
స్వరధురధర హితకారీ!
బెరయున్ ధర,సురప రాగవీణాధారీ!

ఖరకరచర = ఖరకరుడు - సూర్యుడు, ఖరకరచర - సూర్యునివలె చరించు,
సితనారీ = సర్వశుక్ల యగు వనితా (సరస్వతి)
స్ఫురతాధర = తళతళమను మెఱయు అధరము(స్ఫురదధర శీధవే అని జయదేవుడు. స్ఫురతాధర తప్పుకాదనుకుంటున్నాను)

స్వరధురధర = స్వరములభారము మోయునది
బెరయున్ ధర = ఇలను సర్వాంతర్యామిగ వ్యాపించినయట్టి

శంఖ బంధములో ప్రతిపాదపు చివరి అక్షరం ఆవృత్తి కావాలి. అదే శంఖపు కన్ను.

ఈ పద్యము శంఖబంధమే కాక ఛురికా బంధము కూడా.

అలాగే ఈ పద్యము గోమూత్రికాబంధము కూడా.

ఖ ర ఖ ర చ ర సి త నా రీ! స్ఫు రి తా ధ ర సు మ ప రా గ శో ణా భూ రీ!
స్వ ర ధు ర ధ ర హి త కా రీ ! బె ర యున్ ధ ర , సు ర ప రా గ వీ ణా ధా రీ!

 మూడు చిత్రములు కలిగినది కావున, ఇది త్రిచిత్ర పద్యమనబడును.

చిత్రభారతీ పంచకము - 4

తమోహతం చేసే చదువులతల్లి పదాలకు ఛురికా బంధముతో చిత్రించిన ఈ చిన్ని పద్యసుమార్చన.

ఛురికా బంధము


కం||
సకలకళాకలితవికసి
తకమలదళలోచని లలితసురుచిరలతాం
గి కమలభవురాణి భవప
ద కమలములనే భజించెదఁ మది వినయమున్

ఛురికాబంధము, కటాహక బంధము మొదలైనవి ఖడ్గబంధము యొక్క వివిధ రూపాలు. అలాగే ఈ పద్యములో ఒకే పిడి గుబ్బ ఉన్నది. రెండు పిడి గుబ్బలను కూర్చి పద్యం వ్రాయటం మరొక పద్ధతి. ఈ ప్రయోగం ఆంధ్రామృతం, శంకరాభరణం బ్లాగులలో పెద్దలు చేసి ఉన్నారు.

ఈ ప్రయోగంలో మొదటి పాదంలో రెండవ, నాలుగవ, ఆరవ అక్షరాల ఆవృత్తి, తిరిగి అదే అక్షరం నాలుగవ పాదం రెండవ అక్షరంగా రావలసిన అవసరము ఉన్నది.

చిత్రభారతీ పంచకము - 3

మూడవ బంధము స్వరకల్పిత డిండిమము. డిండిమము అంటే ఢమరుక.స్వరాల కల్పవల్లి అంబకు డిండిమ స్వరాల నీరాజనం. స్వర కల్పిత డిండిమము కం|| రాజిత రజనీకరసువి రాజిత రంజిత సరోజ రాజ సుహాసీ! రాజిత సార సుర, జలజ రాజి తనూలత సుగంధి రహి సారతరా! రాజిత = ప్రకాశించు రజనీకర = చంద్రుని వలె సువిరాజిత = అందముగను, మిక్కిలి ప్రకాశముగను, రంజిత = రంజింపజేయు, సరోజ రాజ = శతదళపద్మము వంటి సుహాసీ = అందమైన చిరునగవు కలిగిన దానా. రాజిత సార సుర = అమృతముల సారము వలె శ్రేష్టమైనదానా. (స్వరముల సారముతో రాజిల్లునది) జలజ రాజి తనూలత సుగంధి = పద్మముల రాశిచే (పూజించబడిన/నొప్పుచు) తనూలతచే సుగంధము చిందుచు రహి సారతరా = శ్రేష్టమైన ఆనందములకు నెలవైనదానా. ఈ బంధంలో పద్యము మొదటి అక్షరం, చివరి అక్షరం ఒకటిగా ఉండవలెను. రెండవ, నాలుగవ పాదముల మొదటి అక్షరములునూ ఆవృత్తి కావలెను. ఈ పద్యము నిరోష్ట్యము కూడా. అంటే పెదవులు కలువనవసరం లేకనే ఉచ్ఛరింపబడునది.

చిత్రభారతీ పంచకము - 2

అంబను గోమూత్రికా బంధముతో కూర్చిన పద్యముతో నుతి చేద్దాము. ఈ బంధము గురించి ఆంధ్రామృతం బ్లాగులో వివరించబడి ఉన్నది.

గోమూత్రికా బంధము

౧.

స్వరచణ శతధృతినారీ!
స్ఫురితాధరసుమసురాగశోణా వాణీ!
స్వరగుణజిత మతితారీ!
బిరికీధర,సుధసు రాగవీణాపాణీ!

స్వ ర చ ణ శ త ధృ తి నా రీ! స్ఫు రి తా ధ ర సు మ సు రా గ శో ణా వా ణీ!
స్వ ర గు ణ జి త మ తి తా రీ ! బి రి కీ ధ ర , సు ధ సు రా గ వీ ణా పా ణీ!

స్వరచణ = స్వర జ్ఞానము కలిగినది
శతధృతి నారీ = శతధృతి అంటే బ్రహ్మ. శతధృతినారీ = బ్రహ్మ యొక్క నారి.
స్ఫురితాధరసుమసురాగశోణా =
స్ఫురిత = మెరయు, తళుకులీను
అధరసుమ = అధరమనే పూవు
సురాగ = రాగమంటే ఎఱుపు, కోపము, సిగ్గు, ప్రేమ, రంగు ఇలా నానార్థాలు. సురాగమంటే, చిక్కటి రంగు
శోణా = ఎఱుపు
(కుంకుమ రాగశోణే అని కాళిదాసు ప్రయోగం)
వాణీ = సరస్వతీ
స్వరగుణజిత = స్వరగుణములను జయించినది
మతితారీ = తారీ అంటే నేర్పరి, సూత్రధారి. మతితారీ = బుద్ధులకు సూత్రధారి
బిరికీధర = చెవిపోగు ధరించినది
సుధసురాగవీణాపాణీ = సుధలు చిందు, మంచి రాగాలనొలికించే వీణను హస్తమున ధరించినది.

౨.

సురగణనుత సితనారీ!
స్ఫురితాధరసుమపరాగశోణా వాణీ!
స్వరగుణజిత,హితకారీ!
బిరికీధర,సురప రాగవీణాపాణీ!

సు ర గ ణ ను త సి త నా రీ! స్ఫు రి తా ధ ర సు మ ప రా గ శో ణా వా ణీ!
స్వ ర గు ణ జి త హి త కా రీ ! బి రి కీ ధ ర , సు ర ప రా గ వీ ణా పా ణీ!

(ప్రతి రెండవ అక్షరమూ ఒకటిగా ఉండును. ఆకుపచ్చ రంగు అక్షరములతో సూచింపబడినది)

సురగణనుత = దేవతాగణముచే కొలువబడినది
సితనారీ = సర్వశుక్ల అయిన యువతి (యా కుంద ఇందు తుషార హార ధవళా)
స్ఫురితాధరసుమపరాగశోణా
స్ఫురిత = తళుకులీను
అధర = పెదవి
సుమపరాగ శోణా = పుష్పముల పుప్పొడి వలె ఎఱ్ఱనైనది
వాణీ = సరస్వతీ
స్వరగుణజిత = స్వరముల యొక్క స్వభావములను జయించినది
హితకారీ = హితము గూర్చునది
బిరికీధర = చెవిపోగు ధరించినది
సురప రాగవీణాపాణీ
సురప = సురులకుపతి సురపుడు అంటే ఇంద్రుడు. ఇంద్రుడు అంటే శ్రేష్టుడు, శ్రేష్టము అని అన్వయం
లేదా సుర అంటే అమృతము. సురప అంటే అమృతపు అని అన్వయం
రాగవీణా = రాగములను పలికించు వీణను
పాణీ = చే ధరించినది.

గోమూత్రికా బంధములో  రకరకములు ఉన్నవి. అక్షరములతో మాత్రమే కాక పదములతో గోమూత్రిక చేకూర్చడమూ ఒక పద్ధతి అట.

చిత్రభారతీ పంచకము - 1

నమస్కారం. భారతీ కృపతో, పెద్దలు, గురువర్యుల ఆశీస్సులతో, మిత్రుల ప్రోత్సాహంతో, బంధకవిత్వం మీద ఆసక్తితో నేను ప్రయత్నించిన పద్యాలివి. దోషములున్న మన్నించదగును. మొట్టమొదటిగా, భారతీదేవిని చిన్న పద్యంతో సింహాసనారూఢను చేసి ’కవనముతో నుతి’చేద్దాము. సింహాసన బంధము కం || కలువల చెలువమునఁ గనులు వెలుగఁగ ముత్తియపుకాంతి వెలితో దంతం బులతతి యలరుచు, నుతిచే పిలువఁగ పలికెడి సుదతిని పేర్మి భజింతున్. చెలువము = విధము, అందము ఈ పద్యానికి పాటించిన నియమములు. 1. పద్యము కందమనే ఛందస్సులో వ్రాయబడినది. 2. మొదటి పద్య నియమావళిననుసరింపబడినది. (ఆ నియమములిక్కడ) 3. సింహాసన బంధములో మధ్య వరుస అక్షరములు కలిపి చదివిన అర్థవంతమైన వాక్యము రావలెను. ఈ పద్యమున ’కవనముతో నుతి’ అన్న వాక్యం వస్తుంది. బొమ్మలో గమనించండి. 4. సింహాసనమున ప్రతి వరుసలోనూ మధ్య అక్షరానికి అటూ ఇటూ సమముగా అక్షరములుండవలెను. అయితే ఇది ఖచ్చితమైన లక్షణముగ పేర్కొనబడి ఉండుట చూడలేదు. బాగుగా చూడటానికి బొమ్మపై నొక్కండి.