శిశుపాలవధమ్ ఆరవ సర్గ తెలుగు టీక, తాత్పర్యములు - ముగింపు (71 - 79)

 ౭౧.

వపురంబువిహారహిమం శుచినా రుచిరం కమనీయతరా గమితా!

రమణేన రమణ్యచిరాంశులతారుచి రంకమనీయత రాగమితా ||

 

శుచినా అంబువిహారహిమం రుచిరం వపుః గమితా (అత ఏవ) కమనీయతరా అచిరాంశులతారుచిః రాగమితా రమణి రమణేన అంకం అనీయత । 

 

సర్వంకష

ఆథ ఏకేన గ్రీష్మమాహ। వపురితి || శుచినా గ్రీష్మేణ ప్రయోజక కర్త్రాన్ అంబువిహారేణ జలక్రీడయా- హిమం శీతం - అత ఏవ - రుచిర ముజ్జ్వలం వఫుర్దేహం -గమితా ప్రాపితా గతి బుద్ధీత్యాదినా ఆణికర్తుః కర్మత్వం ప్రధాన కర్మణ్యాఖ్యే యేలాదీనా హృత్ వికర్మణా మిత్యభిహితత్వం చ అత ఏవ - కమనీయతరా రమణీయతరా - అచిరాంశుః లతేవ అదిరాంశులతా విద్యుల్లతా తస్యాః రుచిరివ రుచిర్యస్యాస్పా- అచిరాంశులతారుచి రిత్యుపమాద్వయం తథా రాగమనురాగం-ఇతా ప్రాప్తా - ఇణి కర్తరి క్తః - రమణి - రమణేన ప్రియేణ-అంకముత్సంగం అనీయత నీత్వా నీతృ హృకృష్వహామితి నయతే ద్విర్ కర్మకతా - శేషం పూర్పవత్-తోటక వృత్తముక్తమ్ । 

 

శుచినా = గ్రీష్మఋతువు వలన;  అంబువిహారహిమం = జలక్రీడచే శుభ్రమై; రుచిరం వపుః = అందమైన గాత్రమును; గమితా = పొందినది; (అత ఏవ = మఱియు) కమనీయతరా = అధికముగా సొగసైన;  అచిరాంశులతారుచిః = మెఱపుమేని సొగసుగత్తె;  రాగమితా = పరవశురాలైన; రమణి = రమణి; రమణేన = ప్రియునియొక్క; అంకం = ఒడిని;  అనీయత = చేరెను.

 

గ్రీష్మఋతువందు జలక్రీడలు సలిపి నిర్మలమైన గాత్రముతో శోభించునది, మెఱపుపుమేని సోయగముతో అతిశయించిన సౌందర్యముగలది అయిన రమణి పరవశురాలై ప్రియుని ఒడి చేరింది.

౭౨.

ముదమబ్దభువామపాం మయూరాః సహసాయంత  నదీపపాట లాభే |

అళినా రమతాళినీ శిలీంధ్రే సహ సాయంతన దీపపాటలాభే ||

 

అబ్ధభువాం అపాం లాభే సహసా మయూరాః ముదం ఆయంత నదీపపాట అళినా సహ సాయంతనః దీపపాటల-ఆభే శిలీంధ్రే అళిని అరమత ।

 

సర్వంకష

అథద్వాభ్యాం వర్ష ఋతుం వర్ణయతి - ముదమిత్యాది ॥ అబ్ధభువాం మేఘభవానా - అపాం లాభే వర్షే సతి ఇత్యర్థః - సహసా-మయూరాః ముదమానందం- ఆయంత అలభంత- అయపయగతౌ లుఞ్ - ఆడజాదీనామిత్యడాగమః - ఆటశ్చేతి వృద్ధిః-నదీ పపాట - నద్యః ప్రావహన్నిత్యర్థః - అబపటగతౌ లిట్ - జాతావేకవచనం ఆళినీ భృంగీ ఆళినా భృంగేణ సహ- సాయంభవః సాయంతనః, సాయం చిరమిత్యాదినా ట్యు ప్రత్యయః - తుడాగమశ్చ - సచాసౌ దీపశ్చ తద్వత్పాటలా - ఆభా యస్య సః తస్మిన్ - పాటల ప్రభ ఇత్యుపమాలంకారః - శీలీంధ్రే కందళీకుసుమే అరమత ఆత్రమయూర మోద ప్రాప్యా దనేకర్తృక క్రియాయౌగ పద్యాద్బినా అధికరణ క్రియా సముచ్చయ రూప స్సముచ్చయాలంకారభేదః గుణ క్రియాయౌగత్వం సముచ్చయ ఇతీరిత ఇతి సామాన్య లక్షణం - ఔషచ్ఛందసిక వృత్తమ్ ।

 

అబ్ధభువాం = మేఘములు వర్షించుయెడ;  అపాం లాభే = నీటి సమృద్ధిచేత;   మయూరాః =  నెమిళ్ళు; సహసా = మిక్కిలి; ముదం = సంతసమును;  ఆయంత = అందినవి; నదీపపాట = నదీప్రవాహములు నిండి; అళినా సహ = తోటి తుమ్మెదతో; సాయంతనః = సాయంత్రవేళ;  దీపపాటల-ఆభే = దీపములా ఎర్రగా వెలిగే; శిలీంధ్రే = కందళీసుమములో ; అళిని = తుమ్మెదను;  అరమత = సుఖపెట్టినది.

 

మేఘములు వర్షించుసమయంలో నీటిసమృద్ధితో నెమిళ్ళు బాగా ఆనందపడినవి. నదీప్రవాహాలు నిండినవి.  సాయంత్రసమయాన దీపంలా వెలిగిపోతున్న కందళీకుసుమములో తుమ్మెద తోటి తుమ్మెదతో సహా క్రీడించింది.

౭౩.

కుటజాని వీక్ష్య శిఖభిః శిఖిరీంద్రం సమయావనౌ ఘనమదభ్రమరాణి ।

గగనం చ గీతనినదస్య గిరోచ్చైః సమయా వనౌఘన మదభ్రమరాణి ॥

 

శిఖరీంద్రం సమయా అవనౌ ఘనమదభ్రమరాణి కుటజాని వనౌఘనమదభ్రం గగనం చ వీక్ష్య శిఖిభిః గీతనినదస్య సమయా గిరా ఉచ్చైః అరాణి ।

 

సర్వంకష

కుటజానీతి || శిఖిరీంద్రం సమయా రైవతకాదే స్పమీప్యే లభితః పరీతసృమయేత్యాదినా ద్వితీయా - ఆవనౌ ప్రదేశే ఘనమదాః భ్రమరాః యేషు తాని-ఘనమద భ్రమరాణి - కుటజాని కుటజకుసుమాని - వనౌఘేన పయఃపూరేణ - నమంతభ్రాణి మేఘాః యస్మిన్ - తద్వనౌఘనమదభ్రం జీవనం భువనం వనమిత్యమరః - గగనంచ - వీక్ష్య శిఖభిః మయూరైః - గీత నినదస్య గానధ్వనేః - సమయా తుల్యయ్యా తుల్యార్ధైఃరిత్యాదినా వైకిల్బికీ షష్టీ గిరావాచా - కేకయెత్యర్ధః - ఉచ్చైః అరాణి రణితం - రణశబ్దే భా వే లుజ్ - చిణో లుక్ - కుటజావృత్తం - సజసా భవేది హసగౌ కుటజాఖ్యమితిలక్షణాత్ ||

 

శిఖరీంద్రం = పర్వతరాజు రైవతకము; సమయా = సమీప;  అవనౌ = ప్రదేశమున; ఘనమదభ్రమరాణి = నిండుగా మత్తెక్కిన తేంట్లు;  కుటజాని = కోరకసుమాలు; (అత ఏవ = ఇంకా)వనౌఘనమత్ -అభ్రం = జలభారంతో వంగిన మేఘాలు గల;  గగనం చ =  ఆకాశమును; వీక్ష్య = పరికించి; శిఖిభిః = మయూరాల చేత;  గీతనినదస్య = గీతనాదాలకు;  సమయా = సమమైన; గిరా = కేకలతో;  ఉచ్చైః = పెద్దగా;  అరాణి = కూయబడుచుండెను ।

 

పర్వతరాజైన రైవతకుని సమీపప్రాంతాన నిండుగా మత్తెక్కిన తేంట్లు, కోరకసుమాలు, జలభారంతో నమ్రమైన మేఘపంక్తులు, ఆకాశము - వీటిని పరికించి మయూరాలు చక్కని సమ్గీతనాదాలకు సమంగా గొంతెత్తి క్రేంకారవములు చేసెను.

౭౪.

అభీష్ట మాసాద్య చిరాయ కాలే సముద్ధృతాశం కమనీ చకాశే |

యోషిన్మనోజన్మసుఖోదయేషు సముద్ధృతా శంకమనీచకాశే||

 

కమనీ యోషిత్ అనీచకాశే కాలే మనోజన్మసుఖోదయేషు ధృతాశం అభీష్టం చిరాయ ఉధ్ధృతాశంకం ఆసాద్య సముత్ చకాశే ।

 

సర్వంకష

అధత్రిభిః శరదం వర్ణయతి || అభీష్టమి త్యాది || కామయతే ఇతి కమనీ కామయిత్రీ కమ్రః కామయితా భీకః కమనః కామమోభిక ఇత్యమరః - కమేః కర్తరి ల్యుటి జీప్ - యోషిత్ - జాతావేకవచనం - ఆనీచాః ఉన్నతాః - కాశాః అశ్వవాలాః యస్మిన్ తస్మిన్ ఆనీచ కాశే - కాలే శరదీత్యర్థః - మనోజన్మ సుఖోదయేషు కామసుఖావిర్భావేషు - ధృతా ఆశా అభిలాషో యే నతం - ధృతాశం అభీష్టం ప్రియం - చిరాయ చిరకాలేన చిరాయ చిరరాత్రా యచిరస్యాద్యా శ్చీరార్ధకా ఇత్యమరః సమ్యక్ - ఉద్దృతా ఉత్సృష్టా - ఆశంకాసం కోచో యస్మిన్ కర్మణి తత్సముధృతా శంకం విస్రబ్ధం యథాతథా - ఆసాద్య ప్రాప్య ముదాసహవర్తత ఇతి సమత్ సానందా సతీ - చకాశే విలలాసేత్యర్థః అత్ర సముచ్చ కాశ ఇతి యోషితః ప్రియ ప్రాప్తినిమి త్తహర్షాఖ్య భావ నిబంధ నాత్ ప్రేయోలంకారః రసభావ తదాభాస తత్ప్రశమనానాం నిబంధనేన రసవత్ ప్రేయ ఊర్జస్వి సమాహితా నీతిలక్షణాత్ - వృత్తముపజాతిః

 

కమనీ = కైపెక్కిన; యోషిత్ = అతివలు; అనీచకాశే కాలే = రెల్లుగడ్డి పెరిగే శరత్ సమయంలో;  మనోజన్మసుఖోదయేషు = ప్రణయభావములను చివురింపజేయు పతులయెడ;  అభీష్టం = తమ ఇష్టమును; ధృతాశం = మోహమును కలిగి;  చిరాయ = ఎంతోకాలముగా;  ఉధ్ధృతాశంకం = సంకోచమును తొలగించి;  ఆసాద్య = (వారిని) సమీపించి;  సముత్ = ముదముగా;  చకాశే = క్రీడించిరి;

 

మత్తిలిన యువతీజనము రెల్లుగడ్డి పెరిగే శరత్ సమయంలో ప్రణయభావములకు ఆస్పదమైన పతులయెడ ఇష్టమును, మోహమును కలిగి, చిరకాలముగా ఉన్న సంకోచమును విడచి వారిని చేరి రమించిరి.

౭౫.

స్తనయోః సమయేన యాంగనానామభినద్దా రసమా న సా రసేన |

పరిరంభరుచిం తతిర్జలానామభినద్దా రసమానసారసేన||

 

రసమానసారసేన సమయేన అంగనానాం స్తనయోః జలానాం తతిః అభినద్ధా; హారసమా సా రసేన పరిరంభరుచిం న అభినత్

 

సర్వంకష

స్తనయోరితి || రసమానాః కూజనశీలాః తాచ్చీల్య వయోవచనశక్తిషు దానశితినా నశ్ ప్రత్యయః - రసతేః పరస్మై పదిరత్వాత్ నశానచ్ ప్రత్యయః తే చ సారసాః పక్షి విశేషాః యస్మిన్ తేన రసమానసారసేన - సమయేన శరత్కాలే ఇత్యర్థః -సారసా నామ అత్రైవ సంభవాత్ - సారసో మైధునీ కామీ గోనర్దః పుష్కరాహ్వయ ఇతి యాదవః = అంగనానాం- స్తనయోః జలానాం - యా తతిః శారదోష్ణ జన్మాస్వేదోదబిందుసందోహః - అభితః -నద్దాబద్ధా-నహ్యతే రభిపూర్వాత్కర్మణి క్తః నహోధ ఇతిధత్వం - హార సమాయుక్తా హారతుల్యా కుచమండల మండనాయమానేతి భావః సా జలతతిః రసేన రాగేణ హేతునా బలీయసేతి భావః-పరిరంభరుచిం ఆలింగనేచ్ఛాం - నాభినత్ నభిభేద - శారదస్వేదస్య అప్యలంకారతయోద్దీపక స్యాత్ జుగుప్పితత్పాత్ నిస్సపత్న శృంగా రోవిజయత ఇత్యర్థః - అతఏవ - రసనిబంధనాత్  రసవదలంకారః - లక్షణం తూక్తం పూర్వశ్లోక ఏవ - ఔపచ్ఛందసికం వృత్తమ్ ।

 

రసమానసారసేన = కలస్వనములు చేయు బెగ్గురుపక్షుల;  సమయేన = శరత్కాలములో;  అంగనానాం = లావణ్యవతుల;  స్తనయోః = ఇరు కుచముల; జలానాం తతిః = స్వేదబిందువుల వరుస; అభినద్ధా = పైభాగమున ఏర్పడెనో; హారసమా సా = ముత్యములవంటి ఆ బిందుతతి;  రసేన = తమకముతో; పరిరంభరుచిం = కౌగిలికాంక్షను;  న అభినత్ =అడ్డగింపలేదు.

 

బెగ్గురుపక్షుల కలస్వనములతో కూడిన శరత్కాలమున లావణ్యవతుల ఇరు-కుచములపై స్వేదబిందుశ్రేణి సాత్వికభావముచేత ఏర్పడినది. ముత్యాలహారముల వరుస వంటి ఆ స్వేదబిందువుల వరుస, తమకము చేత కౌగిలికాంక్షను అడ్డుకొనలేకపోయినది. (వాతావరణము సుఖకరముగ నుండుట జేసి స్వేదము అడ్డంకి కాలేదని భావము)

౭౬.

జాతప్రీతిర్యా మధురేణానువనాంతం కామే కాంతే సారసికా కాకురుతేన|

తత్సంపర్కం  ప్రాప్య పురా మోహనలీలాం కామేకాంతే సా రసికా కా కురుతే న ||

 

యా అనువనాంతం మధురేణ సారసికా కాకురుతేన కామే కాంతే జాతప్రీతిః రసికా సా కా ఏకాంతే తత్సంపర్కం ప్రాప్య పురా కాం మోహనలీలాం న కురుతే ।

 

సర్వంకష

జాతేతి || యా స్త్రీ - అనువనాంతం వనాంతే - విభక్త్యర్థేవ్యయీభావః మధురేణ శ్రావ్యేణ- సారసికా కురుతేన సారస్య ఏవ సారసికాః సారసాంగనాః - కాత్పూర్వస్యేత్వం - తాసాం కాకురుతేస వికృతరవేణ  కాకుస్త్రియాం వికారో యశ్మోక భీత్యాదిభిః ధ్వనేరిత్యమరః - కాకుశ్చత ద్రుతం చ తేన - కామే కామకల్పే - సింహెూ దేవదత్త ఇతి వదౌణ ప్రయోగః - కాంతే ప్రియే-జాతప్రీతిః జాతస్నేహా అభూత్ - రసికా రసవతీ రాగవతీత్యర్థః అత ఇని ఠనానితి ఠనచ్ ప్రత్యయః - కా స్త్రీ - ఏకాంతే రహసి-తస్య కాంతస్య - సంపర్కం ప్రాప్య పురా పురుషప్రేరణాత్పూర్వమేవ - కాం మోహనలీలాం సురత క్రీ డాం - న కురుతే సర్వాపి స్త్రీ సర్వానపి సురతవిశేషాణ్ - కామతంత్ర ప్రసిద్ధాన్ విస్రబ్ధం చ కారేతి శృంగారస్య పరాకాష్ఠా - ప్రాప్తిరుక్తా - మత్తమయూరీ వృత్తమ్ ॥

 

యా  = ఏ స్త్రీ; అనువనాంతం = వనముల సమీపమున; మధురేణ = శ్రావ్యమైన;  సారసికా =బెగ్గురుపక్షుల;  కాకు-రుతేన = కలస్వనముచేత;  కామే = శృంగారమున; కాంతే = ప్రియుని యందు;  జాతప్రీతిః = ఉదయించిన ఇష్టత కలిగినదో;  రసికా = రసికురాలైన; సా కా = అట్టి ఏ రసికురాలు;  ఏకాంతే = ఏకాంతమున;  తత్సంపర్కం = ఆ ప్రియుని పొందును;  ప్రాప్య = పొంది; పురా = మునుపటి;  కాం మోహనలీలాం = ఆ ప్రణయలీలను; న కురుతే = అవలంబింపదు?

 

ఏ సుదతి ఈ మనోహరమైన అడవి పట్టులందు మధురమైన హంసల కలస్వనముల కూజితములు వినుచూ శృంగారకాంక్షతో ప్రియుని చేరియుండెనో అట్టి రసికురాలైన ఏ స్త్రీ మరల మరల సురతమున ప్రియుని పొందును మునుపటి వలే పొందుటకిచ్ఛగింపదు? (ఏ రసికయువతి అయిననూ ఈ హేమంత ఋతువున చలిగాలులకు వశమై శృంగారకాంక్షతో ప్రియుని చేరుటతథ్యమని భావము)

 

౭౭.

కాన్తాజనేన రహసి ప్రసభం గృహీతః

కేశే రతే స్మరసహాసవతోషితేన |

ప్రేమ్ణా మనస్సు రజనీష్వపి హైమనీషు

కే, శేరతే స్మ రసహాస వతోషితేన ||

 

సర్వంకష

అథేకేన హేమంతమాహ। కాంతేతి | సహత ఇతి సహః - పచార్యచ్ - స్మరస్య సహః స్మరసహః కామోద్దీపక ఇత్యర్థః - తేన ఆసవేన తోషితః తేనస్మరసహా ఏవ తోషితేన - అత ఏవ - రసహాసావస్యస్త ఇతి రసహాసవాన్ తేన రసహాసవతా రాగహాసవతా - అతఏవ - ప్రేమ్ణా - మనస్సు పుంసాం చిత్తేషు అపి తేన వపుషా - వసేః కర్తతరి క్తః వసతి క్షుధో రిడితీ యడాగమః గతిబుద్ధీత్యాదినా - మాత్రే ణ చకారత్వాత్ వర్తమానార్థతా కాంతైవ జనః. తేన కాంత జనేన జాతావేకవచనం- రహసి ప్రసభం బలాత్ - గృహీతకేశే ఆకృష్టశిరోరుహే సురతే హేమంతేభవాః హైమన్యః - తాసు హైమనీషు ఆపి ద్రాఘీయసీశ్చేతి భావః సర్వత్ర  త్రణత లోప శ్చేతి హేమంతశబ్దాదణ్ ప్రత్యయః తకారలోపశ్చ టిడ్డాణ ఇత్యాదినా జీప్ రజనీషు -కే యువానః - శేరతే స్మ-  స్వపంతిస్మ న కేపి ఇత్యర్థః  లబ్స ఇతి భూతే లట్ -ఏతేనాతి భూమిం గత శృంగార ఇతి వ్యజ్యతే వసంతతిలకావృత్తమ్ |

 

స్మరసహ = మన్మథ వికారం కలిగించు; ఆసవ = మద్యముతో; తోషితేన = సంతసించిన వారలై; రసహాసవతా = హాస్యానురాగ బద్ధులై; ప్రేమ్ణా = ప్రేమతో; మనస్సు = పురుషుల చిత్తములలో; ఉషితేన = నివసించు; కాన్తాజనేన = స్త్రీజనము చేత

ప్రసభం = నిర్బంధముగా; రహసి = రహస్యమున; గృహీతకేశే = పొందిన కేశములు కలిగిన (జడను పట్టుకుని); రతే = సురతములో; హైమనీషు = హేమన్త ఋతు సంబంధమైన; రజనీష్వపి = రాత్రులలో కూడా; కే = ఎవరు; శేరతే స్మ = శయనించుదురు?

 

శీతాకాలపు రాత్రులలో మద్యపానమత్తులై, ప్రియురాండ్రమీద మనసుపడి, ఏ యువకులు రతిసుఖం అనుభవించక, నిదురపోతారు?

౭౮.

గతవతామివ విస్మయముచ్చకైరసకలామలపల్లవలీలయా |

మధుకృతామసకృద్గిరమావళీ రసకలామల పల్లవలీలయా||

 

అసకలామలపల్లవలీలయా విస్మయం గతవతామివ మధుకృతాం లవలీలయా ఆవళీః అసకలాం కలాం గిరం  అసకృత్ ఉచ్చకైః అలపత్ ।

 

సర్వంకష

అథ ఏకేన శిశిరం వర్ణయతి -  గతవతామితి | అసకలామలపల్లవలీలయా అసకలా ఆసమగ్రవికాసిన అమలా నిర్మలాశ్చ యే పల్లవాః- తేషాం లీల తయా - నృత్యరూపయే ఇత్యర్థః - విస్మయం గతవతామివ స్థితానామివ ఉత్ప్రేక్షా - మధుకృతాం మధుకరాణాం సంబంధినీ - లవలీషు లతావిశేశేషు లయో లయనం స్థితిర్యస్యాః సా - లవలీలయా ఆవళిః పంక్తిరసకమలాం రసేన మధ్యాస్వాదేన - కలామవ్యక్తమధురాం - 'ధ్వనౌ తు మధురా స్ఫుటే కలః " ఇత్యమరః - గిరం వాచం అసకృత్ - ఉచ్ఛైరలపత్ - మధుమద హేతుకస్య మధుకరాలాపస్య పల్లవలీలయా జనితవిస్మయహేతుకత్వముత్ప్రేక్షత ఇతి గుణహేతూత్ప్రేక్షా ద్రుతవిలంబితం వృత్తం - ద్రుతవిలంబితమాహ నభౌభరావితి లక్షణాత్ ||

 

అసకలామలపల్లవలీలయా;అసకలాం = పూర్తిగా వికసింపని; అమల పల్లవలీలయా = నిర్మలమైన పల్లవముల లీలచేత; విస్మయం = అబ్బురపాటును; గతవతామివ = పొందినట్లున్న;  లవలీలయా = తేనెలకు ఆటపట్టయిన కుసుమంపు తీవెలయందు; మధుకృతాం = తేంట్ల;  ఆవళీః = శ్రేణి;   రసకలాం = రసోత్కర్షచేత;   కలాం = ఝుంకారపు; గిరం = నాదమును;  అసకృత్ = అల్లనల్లన; ఉచ్చకైః = సానువులలో;   అలపత్ = ఆలాపించెను; ।

 

నిర్మలమైన బాలపల్లవములచేత విస్మయమంది శిశిరమాసమున లవంగతీవెలయందు వ్రాలిన తుమ్మెదలశ్రేణి రసోత్కర్షచేత ఝుంకారపునాదమును అల్లనల్లన పర్వతసానువులలో ఆలాపించినవి.

౭౯.

కుర్వంతమిత్యతిభరేణ నగానవాచః

పుష్పైర్విరామమళినాం చ న గానవాచః ।

శ్రీమాన్ సమస్తమనుసాను గిరౌ విహర్తుం

బిభ్రత్యచోది స మయూరగిరా విహర్తుమ్ ॥

 

ఇతి పుష్పైః అతిభరేణ అవాచో నగాన్ కుర్వంతం అళినాం గానవాచః చ న విరామం సమస్తం ఋతుం అనుసాను బిభ్రతి ఇహ గిరౌ విహర్తుం శ్రీమాన్ సః మయూరగిరా అచోది

 

సర్వంకష

కుర్వంతమితి || అతీతం పుప్పైరేవాతిభరేణ తత్కృతేన మహాభరేణ తత్కృతేన వా గౌరవేణ నగాన్ వృక్షాన్ అవాంచతి ఇత్యవాచో నమ్రాన్ అంచేరవపూర్వాత్ 'ఋత్విక్' ఇత్యాదినా క్విన్ ప్రత్యయః -  కుర్వంతం అళినాం గాన వాచః గీతధ్వనేః ఝంకారస్య చ న విరామమవిరామం అసమాప్తిం కుర్వంతం సమస్తం ఋతుం సర్వాన్ ఋతూన్ అనుసాను సాసుషు ఇవ ఇత్యర్థః విభక్త్యర్థే అవ్యయీభావః - బిభ్రతి బిభ్రాణే ఇహ గిరౌ రైవతకాద్రౌ విహర్తుం క్రీడితుం శ్రీమాన్ లక్ష్మీ సహితః స హరిః మయూరగిరా కేకయా ఇత్యర్థః - ఆచోది ప్రేరితః - భగవన్నిహ విహరఋతుమనుగృహాణ ఇతి ప్రార్థిత ఇవ ఉత్ప్రేక్షా - వ్యంజకా ప్రయోగాత్ గమ్యా వృత్తముక్తం ।

 

ఇతి  = ఇవ్విధమున; పుష్పైః = విరుల; అతిభరేణ = బరువుచేత;  నగాన్ = తరువులను; అవాచః = నమ్రములుగా;  కుర్వంతం = చేయునవి;  అళినాం = తుమ్మెదల;  గానవాచః చ = ఝుంకారములను కూడా;  న విరామం = అవిరామముగ మ్రోగజేయుచు;  సమస్తం ఋతుం = అన్ని ఋతువులను; అనుసాను = లోయలలో;  బిభ్రతి = తాల్చిన;  ఇహ గిరౌ = ఈ రైవతక గిరియందు; విహర్తుం = విహరించుటకు;  శ్రీమాన్ సః = లక్ష్మీసమేతుడైన శ్రీహరి;  మయూరగిరా = మయూరముల మధురధ్వనిచే; అచోది = ప్రేరితుడాయెను;

 

ఇవ్విధముగా విరులబరువుచేత తరువులను నమ్రములుగా చేయునవి; తుమ్మెదలఝుంకారములను కూడనూ అవిరారముగా మ్రోగించునవి; అయిన సమస్త ఋతువులను లోయలందు కలిగిన ఆ రైవతకగిరులయందు విహరించుటకు లక్ష్మీసమేతుడైన శ్రీహరి మయూరముల మధురధ్వనిచే ప్రేరేపితుడాయెను.

 

********

 

ఇది - మాఘకావ్యము ఆరవ సర్గకు వ్యాఖ్యానము, టీకాసహితము సమాప్తము.