శిశుపాలవధమ్ ఆరవ సర్గ తెలుగు టీక, తాత్పర్యములు - (61 - 70)

 ౬౧.

హినుఋతావపి తాః స్మ భృశస్విదో యువతయః సుతరాముపకారిణి|

ప్రకటయత్యనురాగ మకృత్రిమం స్మరమయం రమయంతి విలాసినః||

 

స్మరమయం అకృత్రిమం అనురాగం ప్రకటయతి సుతరాముపకారిణి హిమఋతౌ అపి తాః యువతయః భృశస్విదః విలాసినః రమయంతి స్మ ।

 

సర్వంకష

హిమఋతావితి । స్మరమయం స్మరాదాగతం - స్మర ప్రయుక్త మిత్యర్థః - తత ఆగత ఇతి మయట్ ప్రత్యయః - అకృత్రిమం సహజం రాగం ప్రేమ ప్రకటయతి ప్రకటీ కుర్వాణే తత్కార్యేణ - స్వేదేన ఇతి భావః - ఆతఎవ-సుతరాం ఉపకారిణి - పుంసాం రిరంసౌ జననాతేభ్యస్సానురాగ ప్రకాశనాచ్చాత్యంతో పకర్తరీ త్యర్థః - ఏనంభూతే హిమఋతౌ హేమంతేపి - స్వేదసంభావనారహితకాలేపీత్యర్థః - ఋత్యకఇతి సాంహితః ప్రకృతిభావః - భృశం స్విద్యంతీతి రాగోష్మణే - భృశస్విద ఇతి సాత్త్వికోక్తిః - క్విప్ - హేమంతోపి రాగిణాం స్వేదహేతురేవ - తద్దేతు రాగహేతుత్వాదితి భావః- తాస్తథావిధాః - యువతయః విలాసినః ప్రియాన్ - రమయంతి స్మ - హేమంతస్యోద్దీపకత్పాత్ ఇతి పీడాక్షమత్వాద్దీర్ఘః రాత్రిత్వాచ్ఛ ఉభయేచ్ఛాసదృశ మరమంతేత్యర్థః

 

స్మరమయం = మన్మథజన్యమైన;  అకృత్రిమం = స్వాభావికమైన;  అనురాగం = కాంక్షను;  ప్రకటయతి = వెలిబుచ్చుటకు; సుతరాం = మిక్కిలి; ఉపకారిణి = సహాయము చేయు;  హిమఋతౌ అపి = హేమంత ఋతువులో కూడా;  తాః యువతయః = ఆ జవ్వనులు;  భృశస్విదః = (సాత్వికభావము చేత)మిక్కిలి స్వేదము కలవారై; విలాసినః = తమ ప్రియులను;  రమయంతి స్మ = ఆనందపరచిరి కదా!

 

మన్మథజన్యమైన స్వాభావికమైన శృంగారకాంక్షకు మిక్కిలి దోహదం చేసే ఈ హిమఋతువులో(అంత చలిలో) కూడా జవ్వనులు సాత్వికభావం పెచ్చరిల్లి మిక్కిలిగా స్వేదాన్ని వెలువరించడమే కాక, తమ ప్రియులను అలరించారు.

౬౨.

కుసుమయన్ ఫలినీరళినీ రవైమదవికాసిభిరాహితహుంకృతిః ।

ఉపవనం నిరభర్త్సయత ప్రియాన్వియువతీర్యువతీశ్శిశిరానిలః ॥

 

ఉపవనం ఫలినీః కుసుమయన్ మదవికాసిభిరాహితహుంకృతిః అళినీరవైః శిశిరానిలః ప్రియాన్ వియువతీ యువతీః నిరభర్త్సయత

 

సర్వంకష

అథ శిశిరం వర్ణయతి - కుసుమయన్నిత్యాది. ఉపవనం వన ఇత్యర్థః విభక్త్యర్ధేవ్యయీభావః - తృతీయా సప్తమ్యో బహుళమితి వికల్పాదమ్ భావః - ఫలినీః : ప్రియంగులతాః ప్రియంగుః ఫలినీ ఫలిత్యమరః - కుసుమయన్ కుసుమ వతీః కుర్పన్నిత్యుద్దీపన సామగ్రీ వర్ణణం -కుసుమాయతే మత్పంత ప్రకృతికాత్ తత్కరోతి తిణ్యంతాల్లబశ్శత్రాదేశః- ణావిష్ఠవద్భావే విన్మతోర్లుక్ - మదవికాసిభిః మద విజృంభమాణేః -అళినీరవైః భృంగీఝంకారైః ఆహిత హుంకృతిః కృతహుంకారః - మాధుర్యాదుద్దీపక త్వా దతిశయద్యోతనార్థం అళినీతి స్త్రీ లింగనిర్దేశః - శిశిరానిలః - ప్రియాన్ - వియువతీః కోపాద్వియుం జానాః - యాతేశ్శతరిధాతోరువఞాదేశః - ఉగితశ్చేతి జీప్ - యువతీః వధూః - యూనస్తిరితితి ప్రత్యయః - నిరభత్సన్ యత్ ఆతర్జయత - తర్జ భత్స్యోశ్చౌరాదికయోః  అనుదాత్తత్వాదాత్మనేపదం- అత్ర వాయావచేతనే చేతన ధర్మో నిరభత్సన్ నముత్ప్రేక్షతే - సా చాళినీఝుంకారహుంకారోజ్జీవతేతి రూపక సంకీర్ణా వ్యంజకా ప్రయోగాద్గమ్యా చ ॥

 

ఉపవనం = వనప్రాంతములలో;  ఫలినీః = ప్రియంగులతలు;  కుసుమయన్ = వికసింపజేయుచు; మదవికాసిభిరాహితహుంకృతిః = మదకారకమైన ఝుమ్మను హుంకృతి గల;  అళినీరవైః = తుమ్మెద్ల ఝుంకారనాదము గల;  శిశిరానిలః = శిశిర ఋతువు యొక్క వాయువు; ప్రియాన్ = ప్రియుల;  వియువతీ = విరహములో నున్న;  యువతీః = యువతులను; నిరభర్త్సయత = భయపెట్టెను.

 

వనప్రాంతములలో ప్రియంగులతలను వికసింపజేసేది, మదకారకమైన ఝుమ్మనే నాదాన్ని తేంట్లకు కలిగిస్తూ ఉన్న శిశిరరుతువు యొక్క గాలి ప్రియులయొక్క విరహంలో ఉన్న యువతులను ప్రణయలోపకారణము చేత భయపెట్టింది.

౬౩.

ఉపచితేషు పరేష్వసమర్థతాం వ్రజతి కాలవశాద్బలవానపి ।

తపసి మందగభస్తి రభీశుమాన్న హి మహాహినుహానికరోభవత్ ॥

 

కాలవశాత్ బలవానపి పరేషు ఉపచితేషు అసమర్థతాం వ్రజతి హి తపసి మందగభస్తిరభీశుమాన్ మహాహిమహానికరః న అభవత్ ।

 

సర్వంకష

ఉపచితేష్వితి || కాలవశాత్ -బలవానపి-పరేషు శత్రుషు-ఉపచితేషు ప్రవృద్ధేషు సత్సు అసమర్ధతాం దౌర్బల్యం - వ్రజతి- హి-యస్మాత్ణారణాత్ - తపసి మాఖమాసే-తపా మాఖ ఇత్యమరః - మందగభస్తిః అపటురశ్మిః- అభిశుమానంశుమాన్ -అభీశు ప్రగ్రహేరశ్మావిత్యమరః - మహతః ఉపచితస్య హిమస్య - హానిం నాశం కరోతీతి మహాహిమహానికరః -తద్ధేతుర్నాభవత్ । కృఞో హేతుతా చ్ఛీల్య ఇతి హేత్వర్థే ట ప్రత్యయః. విశేషేణ సామాన్య సమర్థనరూపోర్థాంతర న్యాసాలంకారః |

 

కాలవశాత్ = కాలప్రభావము చేత;  బలవానపి = బలవంతుడైనా;  పరేషు = శత్రువుల;  ఉపచితేషు = వృద్ధిలో;  అసమర్థతాం = దౌర్బల్యాన్ని; వ్రజతి = పొందుతాడు; హి = యుక్తమే!; తపసి = మాఘమాసములో;  మందగభస్తిరభీశుమాన్ = మందమైన కిరణాలు కలిగిన సూర్యుడు;  మహాహిమహానికరః; మహాహిమ = హిమపాతపు రాశులకు; హానికరః =ప్రమాదకారి; న అభవత్ = కాకపోయెను ।

 

కాలప్రభావము చేత బలవంతుడైన వాడు కూడా శత్రువుల విషయంలో అసమర్థుడవుతాడు. అది యుక్తమే! మాఘమాసంలో కిరణాల వేడిమి యొక్క తీవ్రత లేని దివాకరుడు హిమపాతపు రాశులకు ప్రమాదకారి కాలేకపోయినాడు.

౬౪.

అభిషిషేణయిషుం భువనాని యః స్మరమివాఖ్యత లోధ్రరజశ్చయః |

క్షుభిత సైన్యపరాగ విపాండురద్యుతిరయం తిరయన్నుదభూదిశ ||

 

క్షుభిత సైన్యపరాగః విపాండురద్యుతిః యః లోధ్రరజశ్చయః భువనాని అభిషిషేణయిషుం స్మరం అఖ్యత ఇవ అయం దిశః తిరయన్ ఉదభూత్ 

 

సర్వంకష

అభిషిషేణయిషుమితి ॥ క్షుభితః - ఉద్భూతః - యస్సైన్యపరాగః సేనారజః - స ఇవ విపాండర ద్యుతిః శుభ్రవర్ణః -అత ఏవ- యోలోధ్ర రజశ్చయః. భువనాని - అభిషిషేణయిషుం అభిషేణయితుం- సేనయా అభియాతుమిచ్చు మిత్యర్థః -  యత్సేనయాభిగమనమరౌతదభిషేణనమిత్యమరః సత్యాపపాశేత్యాదినా - సేనాశబ్దాచ్చిణి సనాశం సభిక్ష ఉరిత్యు ప్రత్యయః - స్థాదిషు అభ్యాసేన చాభ్యా సస్యేతి ధాత్వభ్యాసనకారయోషత్వం-స్మరం - ఆఖ్యాతేవ ఆఖ్యాత వాని వేత్యుత్ప్రేక్షా - చక్షిఞః ఖ్యానా దేశః - అస్యతి వ క్తి ఖ్యాతిభ్యో ఞాతిచ్చేరఞారేశః అయం లోధ్రరజశ్చయః - దిశః తిరయన్ తిరస్కుర్వన్ తిరశ్శబ్దాత్ తత్కరోతీతి ణ్యంతాల్లట శ్శత్రాదేశః - ణావిష్ఠవద్బావె టి లోపః ఉదభూత్ ఉద్భూతః॥

 

క్షుభిత = కల్లోలమైన;  సైన్యపరాగః = సేనలధూళి వలే;  విపాండురద్యుతిః = తెల్లగా ప్రకాశించే;  యః లోధ్రరజశ్చయః = ఏ లొద్దుగు పూల పరాగములు కలవో;  భువనాని = జగత్తును; అభిషిషేణయిషుం = సేనతో ముట్టడించు;  స్మరం అఖ్యత ఇవ = ప్రసిద్ధుడైన కాముని వలే;  అయం = లోధ్రపరాగములు; దిశ తిరయన్ = దిశలను ఆచ్ఛాదితము చేస్తూ; ఉదభూత్ = ఉద్భవించెను;

 

కల్లోలమైన సేనల దండు కదిలేప్పుడు పుట్టే ధూళిలాగా తెల్లగా మెరిసిపోయే లొద్దుగుపూల పరాగాలు - ఈ జగత్తును కాముడు తనసేనతో ముట్టడిస్తున్నట్టు, దిశలను కప్పేస్తూ శిశిరకాలంలో నెలకొన్నాయి.

౬౫.

శిశిరకాలమపాస్య గుణో౽స్య నః క ఇవ శీతహరస్య కుచోష్మణః |

ఇతి ధియాస్తరుషః పరిరేభిరే ఘనమతో నమతో౽నుమతాన్ ప్రియాః ||

 

శిశిరకాలమపాస్య శీతహరస్య నః కుచోష్మణః క ఇవ గుణః ఇతి ధియా అతః ప్రియాః అస్తరుషాః నమతః అనుమతాన్ ఘనం పరిరేభిరే ।

 

సర్వంకష

శిశిరేతి॥ శిశిరకాలం అపాస్య అపహాయ - శీతంహరతీతి శీతహరః. తస్య హరతేరమద్యమనత్యచ్ ప్రత్యయః- సః అస్మాకం అస్య కుచోష్మణః కుచోష్ణస్య క ఇవ గుణః కిం ఫలం -సంపాద్యత ఇతి శేషః-గమ్యమాన క్రియాపేక్షయా కాక్వానిర్దేశః ఇవశబ్లోవాక్యాలంకారే-ఇతిధియా అతోస్మిన్ శిశిరకాలే - సార్వవిభ క్తికస్తసిః ప్రియాః కాంతాః ఆస్తరుషోని రస్తరోషాస్సత్యః నమతః ప్రణమతః అమమర్తాన్ స్వప్రియాన్ - ఘనం నిబిడం-పరిరేభిరే ఆక్లిష్టవత్యః - ఇతి ధియేతి సుఖార్థస్య పరిరంభస్య కుచోష్మ సాఫల్యార్థ త్వముత్ప్రేక్ష్యతే - వ్యంజకా ప్రయోగాత్ గమ్యత్వం చ ।

 

శిశిరకాలమపాస్య = శిశిరాన్ని వదిలి;(ఒక్క శిశిర ఋతువులో కాక) శీతహరస్య = చలిని పోగొట్టే;  నః = మాకు;  అస్య కుచోష్మణః = ఈ పాలిండ్ల వేడిమి;  క ఇవ గుణః = ప్రయోజనమేమి?; ఇతి ధియా = అను ఆశంకతో;  అతః ప్రియాః = ఇప్పుడు ప్రియురాండ్రు;  అస్తరుషాః = లజ్జను వదిలి; నమతః = తమ యెదుట నమ్రులైన; అనుమతాన్ = ప్రియులను;  ఘనం పరిరేభిరే = గాఢముగా కౌగిలించిరి.

 

ఒక్క శిశిర ఋతువులో చలిని పోగొట్టటానికి తప్ప, ఇంకే ఋతువులోనూ మా పయ్యెదల వేడిమికి ఏ ప్రయోజనమూ లేదు. ఇట్లు చింతించిన ప్రియురాండ్రు లజ్జను వదిలి తమ యెదుట నమ్రులైన ప్రియులను గాఢంగా కౌగిలించుకున్నారు.

(వల్లభదేవుని వ్యాఖ్య ప్రకారం ప్రియురాండ్రు ఏ మాత్రం తల వొగ్గక ప్రియులను కౌగిలించుకున్నారు.)

౬౬.

అధిలవంగమమీ రజసాధికం మలినితాస్సునునోడళతాళినః |

స్ఫుటమితి ప్రసవేన పురో౽హసత్సపది కుందలతాదళతాళినః||

 

అధిలవంగం సుమనోదళతాళినః అమీ అళినః రజసా అధికం మలినితా  పురః సపది కుందలతా దళతా ప్రసవేన  స్ఫుటమితి అహసత్ ।

 

సర్వంకష

అధిలవంగమితి || లవంగేషు అధిలవంగం- విభక్త్యర్థే అవ్యయీభావః; సుమనసాం పుష్పాణాం దళేషు తలంతి ప్రతిష్ఠంతీతి సుమనోదళతాళినః - తల ప్రతిష్ఠాయామిత్యస్మాద్ధాతో రాభీష్ణేతాచ్చీల్యే వాణిః అమీ అళినో మధుపాః రజసా పరాగేణ ఆర్తవేన చ - అధికం మలినితాః మలీమసాః - పాపినశ్చ కృతాః మలినితా ఇతి హేతోః పురోగ్రే-సపది కుందలతామాఘ్యవల్లీ మాఘ్యం కుందమిత్య మరః - దళతావిక సతా- ప్రసవేన నిజకుసుమేన. ఆహసత్ జహాస - స్ఫుటమిత్యుత్ప్రేక్షాయాం - రజస్వలాంగం తారం కామినం సపత్న్యో హసంతీతి భావః - కుందకుసుమస్య ధావళ్యా ద్దాసత్వేనోత్ప్రేక్షా ||

 

అధిలవంగం = లవంగముల;  సుమనోదళతాళినః = కుసుమపత్రము నాశ్రయించిన; అమీ అళినః = ఈ తేంట్లు;  రజసా = పరాగము చేత;  అధికం = మిక్కిలి;  మలినితా = నలుపును పొందెను ; స్ఫుటం = నిశ్చయము; ఇతి = అని;   పురః = ఎదుట గల; సపది = ఇప్పుడు;  కుందలతా = కుందలతయొక్క;  దళతా = మొగ్గల; ప్రసవేన = చివురింపుతో;   అహసత్ = నవ్వెను;

 

లవంగపుష్పాలనాశ్రయించిన తేంట్లు భ్రమరాలు వాటి పరాగంతో మరింత చిక్కని నలుపు రంగును సంతరించుకున్నాయి నిజం అన్నట్టు ఎదుట గల కుందలత తన మొగ్గల చివురింపుతో ఇదుగో ఇప్పుడు నవ్వుతోంది.

౬౭.

ఆతిసురభిరభాజి పుష్పశ్రియామతనుతరతయేవ సంతానకః |

తరుణపరభృత స్స్వ నం రాగిణామతనుత రతయే వసంతానకః||

 

అతిసురభి సంతానకః పుష్పశ్రియాం అతనుతరయేవ అభాజి వసంతానకః తరుణపరభృతః రాగిణాం రతయే స్వనం అతనుత ।

 

సర్వంకష

అథయమకవి శేష గ్రథన కౌతుకితయా కవిః పునః ద్వాదశభిః ఋుతూన్వర్ణయన్నా ద్యైశ్చతుర్భిః వసంతం వర్ణయతి -  అతిసురభిరితి || అతిసురభిరత్యంతసుగంధిః - సుతానకః కల్పవృక్షః.- పుష్పశ్రియాం ప్రసూన సంపదాం - అతనుతరతయా మహత్తర త్వేన - అతను శబ్దాత్తరబంతాత్ తల్ ప్రత్యయః అభాజీవ అభంజీవేత్యుత్ప్రేక్షా - అధోనమ్ర ఇతి భావః భంజేశ్చచిణీతి విభాషానలోపః ఉపదావృద్ధిశ్చిణోలుక్ - వసంతస్యానకోవ వసంతానకః వసంతాగమ దుందుభిరితి రూపకం- తరుణపరభృత స్తరుణ కోకిలః రాగిణాం కామినాం - రతయే రాగవివర్ధనాయ స్వనం - ఆతనుత - మధురం చుకూజ ఇత్యర్థః ప్రభావృత్తం

 

అతిసురభి = అత్యంత పరిమళదాయకమైన; సంతానకః = కల్పవృక్షము;  పుష్పశ్రియాం = కుసుమసంపద యొక్క; అతనుతరయేవ = అతిశయము చేత; అభాజి = విరిగినది; వసంతానకః = వసంతము యొక్క తప్పెట;  తరుణపరభృతః = లేకోయిల; రాగిణాం = ప్రణయ అనురక్తుల;  రతయే = శృంగారము కొఱకు;  స్వనం = నాదమును;  అతనుత = నినదించెను.

 

అత్యంతపరిమళదాయకమైన కల్పవృక్షము, పూలశోభల అతిశయముతో భంజనమైనది. వసంతముయొక్క తప్పెట లేకోయిల - ప్రణయజీవుల శృంగారమును హెచు చేయుటకు తన గానము చేయుచున్నది.

౬౮.

నోజ్ఝితుం యువతిమాననిరాసే దక్షమిష్టమధువాసరసారమ్|

చూతమాళిరళినామతిరాగాదక్షమిష్టమధువాసరసారమ్||

 

అరం ఇష్టమధువాసరసా అళినామ యువతిమాననిరాసే దక్షం మధువాసరసారం చూతం అతిరాగాత్ ఉజ్ఝితుం న అక్షమిష్ట

 

సర్వంకష

నోజ్ఝితుమితి ॥ అరమత్యంతం-ఇష్టేష్వీప్సితేషు - మధుషు మకరందేషు వాసేవ సతౌ రసోరాగో యస్యాస్సా - ఇష్టమధు వాసరసా - మధుపాన ప్రియే త్యర్థః: - అతఏవ - అళినామళిః భృంగశ్రేణిః యువతీ మానని రాసే- దక్షం కుశలం - ఉద్దీపకత్వాదితి భావః - మధు వాసరేషు వసంతదినేషు - సారం శ్రేష్టం - మధువాసరసారం - తత్కాల శ్లాఘ్యమిత్యర్థః చూతం సహకారం అతిరాగాదతి లౌల్యాత్ ఉజ్ఝితుం హాతుం -నాక్షమిష్ట నా సహిష్ట - క్షమేర్బౌవాదికార్లు జ్- స్వాగతావృత్తం - ఉక్తం చ !

 

అరం = అత్యంత ప్రీతికరమైన;  ఇష్టమధువాసరసా = మకరంద రసాన్ని గ్రోలుటకు;  అళినామ = తుమ్మెదలశ్రేణి;  యువతిమాననిరాసే దక్షం = యువతుల మానమును భంజించుటకు సమర్థమై;  మధువాసరసారం = వసంతకాలపు సారము అయిన; చూతం = మావి వృక్షాన్ని; అతిరాగాత్ = గొప్ప మోహముతో;  ఉజ్ఝితుం - విడచుటకు;  న అక్షమిష్ట = ఒప్పలేదు.

 

తమకత్యంత ప్రీతికరమైన మకరందపానము కొరకు తుమ్మెదలశ్రేణి - యువతులమానమును భంజించుటకు సమర్థమైన వసంతకాలపు సారభూతమైన మావివృక్షాన్ని గొప్ప మోహంతో చేరుకుని వదిలి పెట్టుటకు ఇచ్ఛగింపనే లేదు.

౬౯.

జగద్వశీకర్తుమిమాః స్మరస్య ప్రభావనీ కేతనవైజయంతీః |

ఇత్యస్య తేనే కదళీమధుశ్రీః ప్రబావనీ కేతనవైజయంతీః ||

 

ప్రభావనీ ఇతి మధుశ్రీః జగద్వశీకర్తుం ప్రభౌ అస్య స్మరస్య ఆనీకే జయంతీః కేతనవైజయంతీః తనవే ఇమాః కదళీ తేనే ।

 

సర్వంకష

జగదితి || ప్రభావయతీతి ప్రభావనీ సంపాదయిత్రీ - కర్తరిల్యుట్ - ఞీప్-మధుశ్రీః - వసంత లక్ష్మీః కత్రీన్ జగత్ వశీకర్తుం - ప్రభౌ సమర్థే, అస్య స్మరస్య-ఆనీకే సైన్యే - జయంతీః జిత్వరీః - కేతన వైజయంతీః ధ్వజపతాకాః - తనవే కరవాణి - తనోతేః ప్రాప్తకాలే లోట్ - టెరేత్వమిత్యేకారః 'ఏత ఏ' 'ఆడుత్తమస్య పిచ్చ; ఇతి ఆటి ఆటశ్చ ఇతి వృద్ధిః  ఇతి మనీషయేతి శేష:- ఇమాః కదళీః రంభాతరూన్ తేనే వితస్తార 'కదళీ వారణబుశా రంభామోచాంశు మత్ఫలా; ఇత్యమరః కదలీషు కామ వైజయంతీతోత్ప్రేక్షా- వృత్తముపజాతిః ॥

 

ప్రభావనీ ఇతి = ప్రభావవంతమైన; మధుశ్రీః  = వసంతశోభ; జగద్వశీకర్తుం = లోకమును వశపర్చుకొనుటకు;  ప్రభౌ = సమర్థమై;  అస్య స్మరస్య = ఈ మన్మథుని;  ఆనీకే = సైన్యమందు;  జయంతీః = విజయశీలమైన; కేతనవైజయంతీః = ధ్వజపతాకమును;  తనవే = స్థాపించెదను; ఇమాః = అని; కదళీ = అరటిబోదెను; తేనే = వ్యాపింపజేసెను..

 

ప్రభావశీలమైన వసంతశోభ లోకమును వశపర్చుకొనుటకు ఉద్యుక్తమై 'మన్మథుని సైన్యమందు విజయశీలమైన ధ్వజపతాక నాటెదను గాక' యని అరటిని లోకమున వ్యాపింపజేసెను.

౭౦.

స్మరరాగమయీ వపుస్తమిస్రా పరితస్తార రవేరసత్యవశ్యమ్ |

ప్రియమాప దివాపి కోకిలే స్త్రీ పరితస్తారరవే రసత్యవశ్వమ్||

 

అసతి స్మరరాగమయీ తమిస్రా రవేః వపుః పరితస్తార అవశ్యం పరితః తారరవే కోకిలే రసతి స్త్రీ దివౌ అపి అ-వశ్యం ప్రియంఆప 

 

సర్వంకష

స్మరేతి|| అసతి దుష్టా స్మరేణ కామేన నిమిత్తేన - యః రాగోరమణేచ్ఛా సఏవ తన్మయీ తమిస్రా తమస్తోమః - 'తమిస్రా తిమిరేరోగే తమిస్రా తు తమస్తతౌ కృష్ణపక్షునిశాయాం చ' ఇతి విశ్వః - రవేః-వపుఃమండలం పరితస్తార ఆవవ్రే - అహని రజనీధియం జనయామాస ఇత్యర్థః- పరిపూర్వాత్ తృణాతేర్లిట్ - అవశ్యమ్ - సత్యమిత్యర్థః: కుతః - పరితస్పమంతాత్ - తారరవే ఉచ్చతరధ్వనౌ- కోకిలే రసతి కూజతి పతి ఇత్యుద్దీపక ఉక్తిః- స్త్రీ స్త్రియ ఇత్యర్థః జాతౌ ఏకవచనం- దివాపి దివసేపి సప్తమర్థే అవ్యయః - వశంగతో వశ్యః వశం గతః ఇతి యత్ ప్రత్యయః - నవశ్యః తం అవశ్యం - ఆవశం గతమపి ఇత్యర్థః ప్రియం ప్రేయాంసం - ఆపస్వయమేవాభిససారేత్యర్థః - యదగణయంతమపి ప్రియం దివాపి మానమవిగణయ్య నిషేధం చోల్లంఘ్య సమగచ్చతతత్సత్యం రాగ తిమిర తిరోహిత భాను మండలా భామిన్య ఇతి రూపకానుప్రాణితే యమాప్తి క్రియానిమిత్తా పరితస్తరణ క్రియాస్వరూపో ఉత్ప్రేక్షా - అవశ్యమితి వ్యంజకా ప్రయోగాత్ వాచ్యా ఔపచ్చండసికం వృత్తమ్ ।

 

అసతి = దోషయుక్తమైన;  స్మరరాగమయీ = ప్రణయకాంక్ష గల; తమిస్రా = అంధకారసమూహము చేత;  రవేః వపుః = సూర్యమండలము; పరితస్తార = కప్పబడినది; (పగటిపూటనే రాత్రి వాతావరణమేర్పడినది అని భావము) అవశ్యం = నిజమే;  పరితః = అంతటా;  తారరవే = యెలుగెత్తిన; కోకిలే = కోకిలయందు;  రసతి (సతి) = కూజితములు ఉండుట వలన; స్త్రీ = యువతులు (జాతి యందేవకవచనము) దివౌ అపి = పగటిపూటనూ;  అ-వశ్యం = వివశులై; ప్రియంఆప = ప్రియుని చేరిరి;

 

దోషభరితమైన ప్రణయకాంక్షగల అంధకారసమూహము చేత సూర్యమండలము కప్పబడినది. నిజమే. అంతటనూ యెలుగెత్తిన కోకిల కూజితముల వలన మత్తులై స్త్రీగణము పగటిపూటనే వివశులై పతులను చేరిరి.