సంస్కృత సౌరభాలు - 20

మిత్రమపి యాతి రిపుతాం
స్వస్థానాత్ ప్రచ్యుతస్య పురుషస్య |
కమలం జలాదపేతం
శోషయతి రవిర్న తోషయతి ||

స్వస్థానాత్ = తన నెలవు నుండి
ప్రచ్యుతస్య = తొలగిన
పురుషస్య = మనుజునికి
మిత్రం అపి = మిత్రుడు కూడా
రిపుతాం = శత్రుత్వమును
యాతి = పొందును.
రవిః = సూర్యుడు
జలాత్ = నీటి నుండి
అపేతం = వేరు చేయబడిన
కమలం = పద్మమును
శోషయతి = ఎండిపోయేలా చేస్తాడు.
న తోషయతి = వికసింపజేయడు.

(మిత్రం - నపుంసకలింగమైతే స్నేహితుడని, మిత్రః పుల్లింగమైతే సూర్యుడని సంస్కృతంలో అర్థం)

ఈ పద్యానికి తాత్పర్యం ఇది.

కమలములు నీట బాసిన
కమలాప్తుని రశ్మి సోకి కమలిన భంగిన్‌
తమ తమ నెలవులు దప్పిన
తమ మిత్రులు శత్రులౌట తథ్యము సుమతీ.

తెలుగైనా, సంస్కృతమైనా నీతి అంటే అలా వెన్నతినిపిస్తున్నట్టు, అమ్మ చేతి గోరుముద్దలాగా, నాన్నచిటికెన వ్రేలి ఆసరా లాగా అనిపించాలి. వేప బెత్తం పక్కన బెట్టుకుని అయ్యవారు ఝళిపిస్తున్నట్టుగా ఉండరాదు మరి. ఇంకోరకంగా - అంటే పెద్దవాళ్ళ భాషలో చెప్పాలంటే -

అల్పాక్షరరమణీయం
యః కథయతి నిశ్చితం స వై వాగ్మీ |
బహువచనమల్పసారం
యః కథయతి విప్రలాపీ సః ||

ఎవడైతే తక్కువ అక్షరాలలో, రమణీయంగా మాటలాడతాడో నిశ్చయంగా వాడే చక్కని వక్త. ఎవడైతే అల్పమైన సరుకున్న సారంలేని మాటలను చెబుతూ ఉంటాడో వాడు ఒక వదరుబోతు.

ఎంత అల్పాక్షరరమణీయంగా చెప్పాడో. ఈ ఛందస్సు పేరు ఆర్యా. సంస్కృతంలో ప్రాచీనమైన ఛందస్సు ఇది. తెలుగు కందపద్యంలో కొన్ని మార్పులు చేస్తే ఈ ఛందస్సు వస్తుంది. ఈ ఆర్యా ఛందస్సు గురించి ఈమాటలో జెజ్జాల కృష్ణమోహనరావు గారు విశదంగా వ్రాశారు. ఆసక్తి గలవారు చదువుకోవచ్చు.

పైని శ్లోకాలు ఉన్న కావ్యం పేరు కూడా ఆర్యా.

సుందరపాండ్యుడు అనే ఆయన వ్రాసిన ప్రాచీన కావ్యం ఇది. దీనికే నీతిద్విషష్టికా అని పేరు. ద్విషష్టికా అంటే 62 నీతి శ్లోకాలు అని చెప్పుకోవాలి. అయితే ఇందులో నూటపదహారు శ్లోకాలు ఉన్నాయి. నూటపదహారు శ్లోకాలలో చెప్పిన నీతుల సంఖ్య మాత్రం అరవై రెండు కాబట్టి నీతిద్విషష్టికా అని పేరు వచ్చి ఉండవచ్చునను ప్రాజ్ఞులు ఊహించారు. ఈ కావ్యం పంచతంత్రం కన్నా పురాతనమైనదని ఊహిస్తున్నారు.

మనకు నీతిశతకం అంటే భర్తృహరి గుర్తుకు వస్తాడు. భర్తృహరి నీతిని రకరకాల పద్ధతుల సారంగా చెప్పాడు. మూర్ఖపద్ధతి, అర్థపద్ధతి, సుజనపద్ధతి, ఇలా..సుందరపాండ్యుని నీతిశ్లోకమాల ప్రాచీనమైనది. ఇందులో అటువంటి విభాగాలు లేవు,

అయితే శ్లోకాలలో ఆయా పద్ధతులు కనిపిస్తాయి. చాలా సులభంగా గుర్తుంచుకొనేలా, మిత్రుడు సలహా చెబుతున్నట్టుగా అలవోకగా ఈ శ్లోకాలు ఉంటవి.

రజనికరః ఖలు శీతో
రజనికరాచ్ఛన్దనో మహాశీతః
రజనికరచ్చన్దనాభ్యాం
సజ్జనవచనాని శీతాని.

తాత్పర్యం సులువుగానే తెలుసుకోవచ్చు, సంస్కృతంలో ఉన్నప్పటికీ.

ఈ సుందరపాండ్యుడు ఎలా వ్రాశాడో ఏమో కానీ, కొన్ని శ్లోకాలు నేటి మృలాంత్రనిపుణులను ఉద్దేశించి వ్రాశాడు.

గర్జతి శరది న వర్షతి
వర్షతి వర్షాసు నిస్స్వనో మేఘః
నీచో వదతి న కురుతే
న వదతి సుజనః కరోత్యేవ

శరత్కాలంలో మేఘం ఊరికే గర్జిస్తుంది. వర్షాకాలంలో చప్పుడు చేయకున్నా వర్షిస్తుంది. నీచుడు మాటలు చెప్తాడు కానీ పని చెయ్యడు. సుజనుడు మాటలు చెప్పడు, చేసి చూపుతాడు.

పైన శ్లోకం లో నీచుడెవరో ఊహకే వదులుతున్నాను.

ప్రతివాదినీ చ భార్యా
పరసేవా పరగృహే సదా భుక్తిః
క్షిప్రం జరయతి పురుషం
నీచైర్వాసః ప్రవాసశ్చ

ప్రతి మాటకూ అడ్డుచెప్పే భార్యా, పరసేవా, ఇంటిబయట (మెస్సులో) మీల్సూ, నీచులతో వాసమూ, ఆన్సైట్ లో ఎక్కువకాలం ఉండటం ఇవన్నీ మనిషిని తొందరగా ముసలివాడిని చేస్తాయి.

తత్క్లిష్టం యద్విద్వాన్
విద్యాపాఙ్గతోऽపి యత్నేన
విజ్ఞాతారం అవిన్దన్
భవతి సమః ప్రాకృతజనేన

ఎంతో శ్రమపడి సకల విద్యాలు ఉన్న విద్వాంసుడూ, తనను గుర్తించేవారు లేక సమాన్యులతో బాటుగా గుర్తుంచబడుతూ ఉంటాడు.

(అప్రైసల్ బేడ్ గా వచ్చిన వారికి ఈ శ్లోకం బాగా అర్థమవుతుంది)

తలనెప్పులెలా ఉంటాయో కూడా ఓ చోట చెబుతాడు.

అవిధేయో భృత్యజనః
శఠాని మిత్రాణి నిర్దయః స్వామీ
వినయరహితా చ భార్యా
మస్తకశూలాని చత్వారి

మాట వినని పనివాళ్ళు, మోసం చేసే మిత్రులు, దయలేని యజమాని, వినయం లేని భార్య - ఇవి నాలుగు తలనొప్పులు.

సుందరపాండ్యుని ఆర్యా గ్రంథంలోని శ్లోకాలను తెలుగులో శ్రీనాథుడు, సుమతీశతకకారుడు, మంచన కవీ వంటి ప్రముఖకవులు అనుసరించారు(ట).

అక్కడక్కడా కొన్ని పరిచయమైన వాక్యాలు కనిపిస్తాయి.

అతిపరిచయాత్ అవజ్ఞా, సంతతగమనాత్ అనాదరః - సంస్కృతంలో ఇదొక సామెత. పరిచయం ఎక్కువైతే లోపాలు బయటపడతాయి. అదేపనిగా ఒకరి ఇంటికి వెళుతూ ఉంటే అనాదరం ఏర్పడుతుంది అని దీని అర్థం. ఇందులో మొదటి భాగం ఆర్యాలో ఉంది.

పరవాదే దశవదనః
పరరంధ్రనిరీక్షణే సహస్రాక్షః
సద్వృత్త విత్తహరణే
బాహుసహస్రార్జునో నీచః

ఇతరుల దోషాలు కనుక్కునేప్పుడు పది ముఖాలు, ఇతరుల లోపాలు చూడ్డంలో వేయి కళ్ళు. ఇతరుల డబ్బు దొంగిలించడంలో వేయి చేతులు - ఇది నీచుని స్వభావం. ఈ శ్లోకం మా తాతయ్య ద్వారా విన్నట్టు గుర్తు.

వేమన పద్యం లేని తెలుగు ఎలా ఉంటుందో, బహుశా ఆర్యా లేకపోతే సంస్కృతం అలా ఉంటుంది.