ఇంద్రధనుస్సు

"యత్ర ఉక్తౌ గమ్యతే అన్యః అర్థః సా సమాసోక్తిరుదితా" అని సమాసోక్తి లక్షణనిర్వచనమ్.   ఉక్తి - అంటే చెప్పిన మాట. అది ఇంకొక అర్థాన్ని ఆశ్రయిస్తే అది సమాసోక్తి అలంకారం. ఉదా:- రాగ మెసఁగ చకిత రాణి నిశ ముఖము నందుకొనియె ఱేడు చందురుండు. రాలెనంతట తిమిరాంశుకమ్ము. చెలఁగి నిశయుఁ దానిని గమనింప దయ్యె. (నా అనువాదానికి మాతృక క్రింద) ఉపోఢరాగేణ విలోల తారకం తథా గృహీతం శశినా నిశాముఖమ్ | యథా సమస్తం తిమిరాంశుకం తయా పురోऽపి రాగాద్గలితం న లక్షితమ్ || - నిశ అనేది అమ్మాయి పేరు. ఆమె మగని పేరు చందురుడు.చంద్రుడు ఆమె ముఖాన్ని ముద్దాడాలని చేతిలోకి తీసుకోగానే పరవశంతో ఆమె నీలి మేలిముసుగు (నీలజాలికా అన్న వస్త్రాన్ని నవోఢలు ధరిస్తారని కామశాస్త్రం) జారిపోయింది. ఆ అమ్మాయి మైమరపుతో దాన్ని పట్టించుకోలేదు.   తిమిరాంశుకం = నల్లటి వస్త్రము అని ఇక్కడ అర్థము. ముఖము = మోము కానీ ఈ పద్యం చదవగానే స్ఫురించే అర్థం ఇలా ఉంటుంది. ఎఱుపు రంగు చంద్రుడు రాత్రి ఆరంభంలో ఉదయించగానే ఆయన వెలుగుకు తిమిరంతో మిశ్రితమైన నక్షత్రాలు చెదరినై. రాత్రి మాత్రం చందురుడు వచ్చిన ఆనందంతో ఆ విషయం పట్టించుకోలేదు.   ఇక్కడ తి...

శ్రీహర్షుని నైషధీయచరితమ్ ద్వితీయ సర్గకు నేను వ్రాసుకున్న నోట్సు. హంస చేష్టలు. నలుని వలన విముక్తి పొందిన ఆ హంస మాటలచే వర్ణింపనలవి గాని ఆనందమును, లోకాధిపతియైన మహావిష్ణువు వలన మోక్షము పొంది వాగతీతమైన మహానందమును పొందిన ద్విజులవలెఁ బడసెను. అటుపైనది మహారాజు చేత నలుగుటవలన పైకి రేగిన ఈకలు గల తన శరీరమును విదల్చుకొన్నది. మిట్టపల్లములైన తన ఱెక్కలను ముక్కుచేత సరిచేసుకున్నది. నలుని వలన విముక్తి పొందిన క్షణమందే, ఒకపాదముచేత ఱెక్కలమూల యొక్క మధ్యభాగాన పైనకు జొనిపిన మోకాలుతో తొందరగ తలను గోకుకొనుచూ నివాస స్థలమునకు వెళ్ళినది. నేర్పుగా ఱెక్కలనే వనదుర్గమందు దాగి చుఱుకుగా కుట్టుతున్న పురుగులను తన వాడి ముక్కు కొసల చేత వారిస్తూ దురద (కండూతి)ను బాపుకొన్నది. ఆ హంసను ఇతర హంసలు చుట్టుముట్టినవి. మహారాజు చేత నలిగిన ఈ హంస శరీరమునందు కలిగిన మార్పులనవి గమనించి బిగ్గరగా కూజిస్తూ మింటికెగిరినవి.ఆ హంస నలుని వీడి సరస్సు వద్దకెళ్ళింది. అక్కడ నాచు చేత కప్పబడిన అడుగు భాగము కలిగి, శివభక్తుని లక్షణాలతో శోభిస్తూ, చేత తుమ్మెదలవంటి రుద్రాక్షలను మాలగా ధరించిన నలుని చేయిని చెంగలువగా భ్రమించి తిరిగి ఆ చేయి వద్దకేగినది. చాలా...